Poniżej przedstawiamy tekst poświęcony drewnianym kościołom i cerkwiom w Karpatach, napisany i zilustrowany zdjęciami przez Marka Angiela.

 Drewniane cerkwie i kościoły w Polskich Karpatach

Drewniane kościoły i cerkwie są budowlami niezwykłymi. Pełne uroku, przyciągają tajemniczością, prostym pięknem, ale przede wszystkim zbliżają człowieka do Boga. W Polskich Karpatach drewniane świątynie – kościoły i cerkwie – spotyka się w obszarach wiejskich. Są typowym i wiodący elementem krajobrazu kulturowego istniejącej lub byłej wsi w obszarach górskich i pogórskich. Bryły tych niewielkich świątyń doskonale i w sposób naturalny wpisują się w otoczenie, tworząc jedność z elementami przyrodniczymi krajobrazu.

Czarna, Beskid Niski (2009)

Decyduje o tym między innymi wielkość bryły świątyń, proporcje budowli i dachu, użyty do budowy materiał, obecność wież, wieżyczek, hełmów, dyskrecja detali, kolor budowli.

Na obszarze Polskich Karpat istnieje przeszło 270 drewnianych świątyń, które zostały wybudowane jako kościoły katolickie i zbory ewangelickie oraz przeszło 160 drewnianych cerkwi, wybudowanych przez chrześcijan obrządku wschodniego (grekokatolików i prawosławnych). Istnienie tak dużej liczby czynnych drewnianych obiektów sakralnych na obszarze Polskich Karpat jest ewenementem na skalę światową! Stan zachowania tych świątyń jest w większości dobry, obiekty są remontowane, a najcenniejsze z nich podlegają ochronie konserwatorskiej. Prawie wszystkie drewniane kościoły i cerkwie są obecnie czynnymi świątyniami, w których odprawiane są msze i nabożeństwa. Kościoły i cerkwie mają bardzo różny wiek i różną wartość zabytkową bądź artystyczną, a łączy je fakt, iż wykonane są z drewna.

Rzepedź, Beskid Niski (2009)

Drewniane kościoły możemy spotkać we wszystkich częściach Polskich Karpat – w Tatrach, Beskidach i na Pogórzach Karpackich. Najstarsze drewniane kościoły rzymskokatolickie w tym regionie pochodzą z wieku XV. Przez wieki wygląd drewnianych kościołów ulegał zmianom, stawiano różne typy budowli, a starsze obiekty były przebudowywane. Świątynie powstałe w wieku XV, XVI i XVIII noszą cech stylu gotyckiego lub późnogotyckiego, kościoły XVIII wieczne nawiązują do baroku, natomiast budowle z wieku XIX i XX zbudowane są w formie nawiązującej do gotyku, lub też mają cechy architektury współczesnej.

Binczarowa, Beskid Niski

 Starsze świątynie są przeważnie jednonawowe, z węższym, wielobocznie lub – rzadziej – prostokątnie zamkniętym prezbiterium. Kościoły zbudowane są w większości na zrąb, wieże kościelne mają z reguły konstrukcję szkieletową (słupową). Ściany kościołów i wież są pokryte gontem lub szalowane deskami. Dla gotyckich kościołów drewnianych na obszarze Polskich Karpat najbardziej charakterystyczna jest konstrukcja dachowa – kościoły nakryte są strzelistym, dachem jednokalenicowym krytym gontem lub blachą.

Drewniane budownictwo cerkiewne na obszarze Polskich Karpat jest zróżnicowane. Swoim zasięgiem obejmuje obszary zamieszkiwane (do roku 1947) przez ludność w większości, lub w dużej części ruską – Bieszczady, Góry Sanocko-Turczańskie, Pogórze Przemyskie, Beskid Niski, Beskid Sądecki. Najstarsze drewniane cerkwie pochodzą z końca wieku XVI i reprezentują archaiczny typ cerkwi ruskiej. Większość cerkwi pochodzi z wieku XIX, licznie reprezentowane są też obiekty XVIII wieczne. Największą i najbardziej różnorodną grupę tworzą cerkwie łemkowskie na obszarze Beskidu Niskiego i Beskidu Sądeckiego, które z uwagi na cechy konstrukcji i położenie w regionie dzielą się na charakterystyczne i niepowtarzalne typy. Najliczniej reprezentowanym typem są cerkwie zachodniołemkowskie. Na zdjęciu: Komańcza, Beskid Niski.

Zdecydowana większość drewnianych cerkwi na terenie Polskich Karpat to budowle trójdzielne, składające się z trzech podstawowych pomieszczeń: prezbiterium (sanktuarium), czyli miejsca dla kapłana, nawy – miejsca dla wiernych (dawniej wyłącznie dla mężczyzn) i babińca – dawniej miejsca dla kobiet.. Wiele cerkwi posiada wieże, które są posadowione na ziemi lub zrębie babińca. Cerkwie są budowlami o konstrukcji zrębowej, wieże o konstrukcji szkieletowej (słupowej). Budynki cerkwi przykryte są dachem o zróżnicowanej konstrukcji. W przypadku cerkwi zachodniołemkowskich każda jej część ma osobne nakrycie dachem namiotowym lub namiotowym łamanym. Dachy wieńczą hełmy w kształcie bani (spłaszczonej kuli) lub cebuli, nad którymi góruje ozdobny krzyż.

Uście Gorlickie, Beskid Niski

Ściany cerkwi i wież są osłonięte gontem lub szalowane deskami, a dachy pokryte gontem lub blachą.

Chyrowa, Beskid Niski, cerkiew greko-katolicka  (2009) 

Wśród obecnych w Polskich Karpatach świątyń – kościołów i cerkwi – wiele ma charakter unikatowy. W roku 2003 sześć drewnianych kościołów znajdujących się w miejscowościach: Binarowa, Blizne, Dębno Podhalańskie, Haczów, Lipnica Murowana i Sękowa zostało wpisanych (jako zespół) na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. W roku 2013 na listę tę trafiło 16 drewnianych cerkwi z regionu karpackiego z Polski i z Ukrainy. Osiem najcenniejszych wg UNESCO cerkwi z Polskich Karpat znajduje się w miejscowościach: Raduż, Chotyniec, Smolnik, Turzańsk, Powroźnik, Owczary, Kwiatoń i Brunary Wyżne.

Brunary, Beskid Niski

Prezentowane zdjęcia drewnianych obiektów sakralnych pochodzą z licznych wypraw autora zdjęć po Polskich Karpatach w latach 2002-2011. Przedstawiają kościoły i cerkwie z karpackich części województw: małopolskiego i podkarpackiego.

Marek Angiel

Zobacz także: Drewniane skarby Karpat (galeria)

Marek Angiel – geograf, podróżnik, badacz, czynnie uprawiający swój zawód; gdańszczanin z urodzenia i wychowania, warszawianin z wyboru. Fotografuje światło i kolor przyrody, miast, miasteczek i wsi. Poznaje i odkrywa tożsamość regionów Polski poszukując ładu, harmonii i piękna w krajobrazach kulturowych swojej Ojczyzny. Kocha Polskie Karpaty, Sudety, brzeg polskiego morza, pomorskie pojezierza, przestrzenie Arktyki, wnętrza małych i dużych miast.

mapa: www.wpieniny.pl