To nie jest kraj dla zwykłych ludzi – tak, trawestując tytuł filmu braci Coen, można powiedzieć o Bieszczadach, paśmie gór leżących w południowo-wschodniej Polsce. Na pozór niewinne i przyjazne, w porze zimowej – a śnieg leży tu od listopada do maja – stają się prawdziwą szkołą przetrwania.

Jako jeden z ostatnich w Europie niezurbanizowanych obszarów górskich porośniętych naturalnymi lasami (a przez to prawdziwy fenomen przyrodniczy), Bieszczady od zawsze przyciągały ludzi szukających tu wolności, wrażliwców, samotników, bezdomnych życiowych rozbitków czy wreszcie pragnących zmierzyć się z życiem twardzieli.

Połonina Wetlińska

Niektórzy zostawali tylko do pierwszej zimy, by zrażeni nieprzejezdnością zasypanych śniegiem dróg i mrozem uciec jak najdalej. Inni zostawali na zawsze, przeklinając swoją decyzję, wegetując i szukając pociechy w alkoholu. Jeszcze inni tu właśnie odnaleźli sens swojego życia. Wielu z nich przeszło do legendy tych gór. Bieszczady są niezwykłe i z tego powodu, że bogata, „dzika natura” splata się w jedno z prawdziwym zagłębiem sztuki. Wielu ich mieszkańców zajmuje się bowiem malarstwem, a zwłaszcza rzeźbą – z pragnienia serca lub z konieczności: aby przetrwać, zarobić na utrzymanie lub po prostu aby w długie zimowe wieczory, w warunkach odcięcia od cywilizowanego świata, mieć jakieś zajęcie. Większe lub małe i skromne galerie sztuki znajdują się w miastach, we wsiach lub przydrożnych barakach, a wartość tych dzieł bywa czasami spora.

Geografia i przyroda

Pasma górskie Bieszczadów są położone na południowo-wschodnich krańcach Polski, na pograniczu z Ukrainą i Słowacją. Są one częścią wielkiego łuku Karpat, a ściślej Karpat Wschodnich.

Powstałe w okresie kredy, należą do tzw. „gór młodych”. W obecnych granicach Polski znajduje się tylko część tych Karpat – Bieszczady Zachodnie i zachodnia część Gór Sanocko-Turczańskich. Góry Sanocko-Turczańskie są niskie, a grzbiety górskie o regularnym i równoległym układzie osiągają wysokości od 600 do 700 m n.p.m. W krajobrazie Bieszczadów Zachodnich dominują długie grzbiety o regularnym układzie, ciągnące się równolegle do siebie z północnego zachodu na południowy wschód. Pasmo połonin i pasmo graniczne tych gór to najwyższa część polskich Bieszczadów, a najwyższym szczytem  jest Tarnica (1346 m n.p.m.).

Szlak z Połoniny Caryńskiej na Połoninę Wetlińską

Najbardziej cenne przyrodniczo i krajobrazowo obszary są chronione w Bieszczadzkim Parku Narodowym i w trzech parkach krajobrazowych: Gór Słonnych, Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetlińskim PK. Bieszczadzki Park Narodowy – trzeci co do wielkości park narodowy w Polsce, o powierzchni 292 km²  – jest położony w Karpatach Wschodnich i obejmuje najwyższe partie polskiej części Bieszczad Zachodnich. Należy do najciekawszych europejskich parków narodowych, co zawdzięcza przede wszystkim występowaniu naturalnych ekosystemów puszczy karpackiej (las bukowy z jaworem i jodłą). W lasach licznie bytują duże ssaki roślinożerne i drapieżne w tym: jeleń karpacki, niedźwiedź brunatny, wilk, borsuk, ryś, żbik; park jest także ostoją ptaków drapieżnych. Osobliwością parku jest piętro połonin – zbiorowisk muraw (łąk) alpejskich i subalpejskich położonych powyżej górnej granicy lasu. Na zdjęciu: ryś / Wikipedia.

Połonina Wetlińska

Rocznie odwiedza go około 200 tysięcy turystów, którzy mają do dyspozycji szlaki turystyczne o łącznej długości 206 km. Lasy stanowią główne naturalne bogactwo Bieszczadów. Charakterystyczny dla tego regionu jest nie tylko wyrąb drzewa, ale także produkcja węgla drzewnego, tzw. wypały.

 Bystre, wypały

Bieszczadzki węgiel drzewny jest eksportowany do wielu krajów Europy zachodniej.

Historia

Bieszczady to region o złożonej przeszłości. Kres rozwijanej  tu przez setki lat cywilizacji przyniosła II wojna światowa i lata 1945-1947.  Przez wieki, aż do roku 1947, w Bieszczadach żyli Rusini, Ukraińcy, Polacy, Żydzi, Cyganie i inni. Pomiędzy wiekiem X a połową wieku XIV obszar Bieszczadów był częścią Rusi Halickiej; od połowy wieku XIV do końca wieku XVIII region ten należał do Polski, później, aż do roku 1918, wchodził w skład Cesarstwa Austro-Węgierskiego, po czym wrócił do Polski. Po II wojnie światowej podzielono go pomiędzy Polskę i ZSRR (ziemie na wschód od Sanu). Na zdjęciu: Bojkowie, wiek XIX / Wikipedia.

Najtragiczniejszy okres w historii Bieszczadów przypada na I połowę XX wieku. Olbrzymie zniszczenia tych ziem przyniosła I wojna światowa, gdyż krwawe walki toczyły tu armie rosyjska i austro-węgierska.  W latach 1918-1919 Bieszczady były areną wojny polsko-ukraińskiej. Podczas II wojny światowej Niemcy wymordowali Żydów, a Ukraińcy masowo mordowali Polaków. W latach 1945-1947 Polska toczyła w Bieszczadach zwycięskie walki z Ukraińską Powstańczą Armią, która próbowała stworzyć na tym terenie niepodległe, czyste etnicznie państwo ukraińskie.

W latach 1944-1946 z Bieszczadów część ludności ukraińskiej repatriowano na terytorium Sowieckiej Ukrainy (ZSRR), a w ramach akcji przesiedleńczej w roku 1947 (Akcji „Wisła”) także w różne regiony Polski (Pomorze i Dolny Śląsk, czyli ziemie opuszczone przez Niemców).

Deportacja Ukraińców na tereny ZSRR, 1946 / Wikipedia

Skutkiem tych wysiedleń było wyludnienie Bieszczadów i wtórne zdziczenie przyrody. Przestały istnieć dziesiątki wsi, zniszczona została infrastruktura techniczna tych ziem. poza tym całkowitej przebudowie uległa struktura narodowościowa i wyznaniowa ludności. Dopiero w połowie lat 50. XX w. w Bieszczady zaczęli przybywać (w skromnej jednak liczbie) Polacy. Współcześnie obszar tych gór zamieszkuje niewiele ponad 50 tys. osób (w zdecydowanej większości polskiej) z czego 21 tys. w trzech małych miastach: w Ustrzykach Dolnych, Lesku i Zagórzu.

Pogórze Bukowskie, okolice Tarnawy

Gęstość zaludnienia Bieszczadów jest bardzo niska – około 25 osób/km², a w przygranicznych pasmach górach nie przekracza 5 osób/km².

Ludzie, których już nie ma

W latach trzydziestych XX wieku górskie wsie zamieszkiwali głównie Bojkowie (Ukraińcy), którzy stanowili aż 84% ludności (Polacy zaledwie 6%, z tym że na terenach niżej położonych procent ten był wyższy). Bojkowie (zwani Ukraińcami dopiero od końca XIX w.), czyli karpaccy górale, byli grekokatolikami (unitami) lub wyznawcami prawosławia i tworzyli odrębną kulturę, wyróżniając się odmiennym strojem, gwarą i obyczajami. Kultura ludowa Bojków odznaczała się dużą archaicznością widoczną m.in. w sposobie gospodarowania, w wierzeniach, w trosce o miejsca pochówku, w strojach ludowych.

Gospodarstwo Rusinów, Hołowiecko / Wikipedia

W krajobrazie Bieszczad najbardziej widocznym przejawem bojkowskiej kultury materialnej było budownictwo wiejskie (zagrody jednobudynkowe) i charakterystyczne, drewniane cerkwie o trójdzielnej bryle, nakryte łamanymi dachami.

Nieistniejąca już cerkiew Bojków w Lutowiskach, rozebrana w 1980 r. / fotopolska.eu

Dziś pozostało po niej bardzo niewiele: przetrwały nieliczne cerkwie i stare chałupy, których ubywa z roku na rok. Gdzieniegdzie zachowały się ruiny świątyń i zarośnięte dziką roślinnością ślady po gospodarstwach.

Cerkiew z nieistniejącej już wsi Żernica.

Bieszczady turystyczne

Bieszczady są regionem bardzo atrakcyjnym turystycznie, zwłaszcza dla osób lubiących piesze wędrówki z dala od cywilizacji. Turyści znajdą tu dziesiątki znakowanych szlaków turystycznych, ścieżek przyrodniczych i historycznych, a także możliwość jazdy konnej, uprawiania wędkarstwa górskiego na rzece San, zimą narciarstwa – przede wszystkim biegowego, ale również zjazdowego. Ciekawostką i zarazem atrakcją jest Bieszczadzka Kolejka Leśna (w Bieszczadach Zachodnich), oferująca kilkunastokilometrową wycieczkę dawną linią leśnej kolei wąskotorowej. Początek: Majdan.

Bieszczadzka Kolejka Leśna

Jedną z największych atrakcji turystycznych w Bieszczadach jest Zalew Soliński – największy sztuczny zbiornik retencyjny w Polsce o powierzchni 22 km² i pojemności prawie 500 mln m³. Zbiornik ma wybitne walory krajobrazowe. Zbudowany w roku 1968 w dolinie Sanu i Solinki, ma długość 27 km, a urozmaicona linia brzegowa liczy prawie 166 km długości. Można po nim pływać żaglówkami, odbyć rejs statkiem spacerowym, pospacerować po potężnej betonowej zaporze tego zbiornika o wysokości przeszło 80 m lub zwiedzić elektrownię wodną. Noclegi można znaleźć m.in. w miejscowosci Polańczyk.

Zalew Soliński, widok z Polańczyka

Prezentowane w artykule zdjęcia przedstawiają Bieszczady Zachodnie i zachodnią część Gór Sanocko-Turczańskich. Są to najrzadziej zaludnione i najmniej zagospodarowane góry Polski.

Piesze szlaki turustyczne: Połonina Wetlińska, Połonina Caryńska

 

Połonina Caryńska

Inne: Szlak architektury drewnianej

Ważne miejscowości: Ustrzyki Górne, Ustrzyki Dolne, Cisna, Polańczyk

Pomocna strona: Aktywne Bieszczady

zakwaterowanie

Marek Angiel (tekst, zdjęcia), Renata Głuszek

Zdjęcia: Marek Angiel, Wikipedia

Marek Angiel – geograf, podróżnik, badacz, czynnie uprawiający swój zawód; gdańszczanin z urodzenia i wychowania, warszawianin z wyboru. Fotografuje światło i kolor przyrody, miast, miasteczek i wsi. Poznaje i odkrywa tożsamość regionów Polski poszukując ładu, harmonii i piękna w krajobrazach kulturowych swojej Ojczyzny. Kocha Polskie Karpaty, Sudety, brzeg polskiego morza, pomorskie pojezierza, przestrzenie Arktyki, wnętrza małych i dużych miast.

Inne teksty i galerie zdjęć Marka Angiela:

Drewniane świątynie Karpat, Zielone płuca Polski; galerie zdjęć: Drewniane skarby Karpat, Podlasie, Znikająca wieś, Inna Warszawa