Het nationale karakter van de Polen is een afspiegeling van de heel moeizame geschiedenis van het volk, die nog steeds een grote, niet altijd positieve, invloed heeft op hun houding en hun gedrag. Sommige van die eigenschappen erfden ze van hun voorouders.

Professor Wojciech Roszkowski is een historicus die benoemd is om zijn duiding van de historische factoren achter het nationale karakter van de Polen. Hierbij gaat het om: het gebrek aan staatsgezag in het Gemenebest, de zwakte van de middenklasse, de ondergang van een adellijke cultuur in de 18^de eeuw, het verlies van de staat, de traditie van succesvolle strijd voor onafhankelijkheid in de 19^de eeuw, de snelle vooruitgang in de ontwikkeling en beschaving van de boeren en de absurditeiten en tegenstrijdigheden van de Volksrepubliek Polen.

Een moeilijk erfgoed

Door het ontbreken van (het ethos en de moraal van) een middenklasse, met haar ijver en uitgebreide economische activiteiten, heeft in Polen lang een „heersende”, maar niet doelmatige samenlevingsvorm doen voortduren. Zoals de neiging om te argumenteren, zowel bij de lokale overheid als op parlementair niveau (de term „Poolse landdag” had in Europa een heel uitgesproken sterk negatieve betekenis) door de vechtpartijen en het extreme individualisme. Dit laatste wordt weerspiegeld in het zeer populaire Pools gezegde dat een „edelman op zijn boerderij gelijk is aan een Palatijn” (betekent: een edelman heeft geen meerderen op zijn bezit en hij behoeft dus absoluut geen ander te respecteren).

 

Poolse kist-portretten uit de 17^de eeuw

Het lange ontbreken van een eigen staat, de nederlagen van de nationale opstanden in de 19^de eeuw en de tragedies van de Tweede Wereldoorlog en van de naoorlogse tijd hebben de Polen een gevoel van verongelijktheid en martelaarschap gebracht. Veel kan ook worden gezegd over de negatieve gevolgen van de socialistische staat op het bewustzijn van de Polen. Die socialistische staat was een constructie, die hen werk, salaris, huisvesting, en – althans volgens de officiële propaganda – de basisbehoeften van zijn burgers verzorgde. Aan de andere kant was er de duistere controle op burgers en niet het belonen voor hun echte waarde, maar naar eigen goeddunken (ze leerden dat succes in het leven niet van het werk afhangt, maar van positie en rechten). Dit is de reden waarom de Polen zich niet langer verantwoordelijk voelden voor hun land en hun eigen woonomgeving. Ze zagen hun land als een buitenaards wezen, op wiens problemen men helemaal geen invloed heeft. Dat leidde tot een algeheel verlies aan interessen in de maatschappelijke problemen. Dit blijkt uit het lage niveau van de deelname aan vrije verkiezingen na 1989, ook op lokaal niveau. Een stembusopkomst is in Polen zelden hoger dan 50%, dit uitgezonderd bij de verkiezingen in 2007 (53,9%), toen de Poolse jeugd naar de stembus ging vanwege de regering van Jaroslaw Kaczynski van de „Wet en Rechtvaardigheid” partij (Prawo i Sprawiedliwość, PiS). Dit wordt bevestigd door de resultaten van sociologisch onderzoek als „de Sociale Diagnose 2011″, waaruit blijkt dat de Polen in de eerste plaats gericht zijn op hun eigen zaken en hun eigen familie. 20% (!) kan het niet schelen of men al dan niet leeft in een democratische samenleving. Een positieve erfenis van de periode van het socialisme is dat het leven in een bijna permanente staat van economische crisis de Polen vindingrijk gemaakt heeft en dat velen van hen in het buitenland gezien worden als werknemers die, in alle omstandigheden, goed voor zichzelf kunnen zorgen. Toen aan het einde van de Volksrepubliek de juiste omstandigheden zich voordeden, konden die Polen actief het kapitalisme van de grond af opbouwen, dit letterlijk, van uit de straathandel.

Polen in het satirische portret van het „Olga Lipinska Cabaret” (TV).

Psychologisch portret van de Poolse bevolking

Het psychologische beeld van de Polen is een portret met een palet dat heel rijk is aan kleuren en tinten (ook donkere!). Volgens professor Eugene Brzezicki, een psychiater, hebben de Polen  een skirtotymic¹ type persoonlijkheid, dat zich gekenmerkt door een kortstondig enthousiasme, grote gebaren en fantasie, maar met veel moed,  geduld en onbaatzuchtigheid en met veel doorzettingsvermogen in moeilijke tijden, maar  ook heel onzorgvuldig, ja zelfs roekeloos, in succesrijkere perioden. Een andere psycholoog,  hoogleraar Kazimierz Dąbrowski, geeft een geheel eigen catalogus van de voor- en nadelen van de typische Pool. De nadelen zijn een wel heel grote emotionele prikkelbaarheid, grote achterdocht en veel wantrouwen, frivoliteit en oppervlakkigheid. Daarnaast ook de overgevoeligheid voor de indrukken van buiten (het gebaar, de glimlach, de „manier van zijn”), een neiging tot extreme individualiteit en protesten met slechte organisatorische vaardigheden, het ontbreken van een goed gevoel van eigenwaarde en de neiging adviezen op basis van emoties te geven in plaats van op rationeel doordachte feiten. De voordelen zijn: een neiging tot romantiek en spiritualiteit, moed, heldhaftigheid, zachtmoedigheid, een afwezigheid van wreedheid, trouw, het zich houden aan verplichtingen, diepe gevoelens van vrijheid, zelfstandigheid, individualiteit  en onafhankelijkheid, maar ook  de grote capaciteiten op verschillende andere gebieden.

Het in het dagelijks leven deze voor- en nadelen met elkaar combineren levert niet altijd goede resultaten op. Voorbeelden:

• enerzijds is het streven naar vrijheid sterk tijdens onderdrukking, anderzijds als die vrijheid er dan is wordt die vaak niet goed gebruikt (vergelijk de strijd voor vrijheid en onafhankelijkheid tijdens de Volksrepubliek Polen met het gebrek aan betrokkenheid bij de publieke zaak na 1989).
• enerzijds een grote saamhorigheid in tijden van nood, maar anderzijds een gebrek aan samenwerking met veel geschillen en een grote verdeeldheid er na.
• enerzijds het echte verlangen naar de grondbeginselen van de rechtsstaat, terwijl anderzijds een de wet ontwijkend gedrag vaak geaccepteerd wordt.

Godsdienstigheid

Voor de gemiddelde buitenlander is de religiositeit een zeer uitgesproken kenmerk van het Poolse karakter. Maar ook op dat gebied zijn er veel tekortkomingen zichtbaar. Zoals is opgemerkt door de socioloog Edmund Lewandowski: De Poolse religiositeit is „intellectueel oppervlakkig, selectief, bekrompen, en moreel niet zo effectief (…). Het meest aanvaard is de moraal van de Katholieke Kerk (deelname in de praktijk), maar ze is zwak bewust in strikt religieuze (evangelische idealen) en wordt verschillend ervaren in natuurlijke zaken (die in verband staan met de Tien Geboden!)”.

Bedevaart naar Czestochowa 2010; klederdrachten – Łowicz

Volgens Jozef Tischner, worden Polen niet zo zeer gedreven door een religieus geloof, maar maar door een religieuze hoop. Een belangwekkende visie op deze vraagstukken is die van sommige Amerikaanse professoren. Zij denken dat „Polen niet zo zeer een land is van gelovigen, maar dat ze het geloof beoefenen uit naam van hun liefde voor de nationale traditie.” Dat lijkt waar te zijn, want geloof in Polen is eerder het doorgeven van een gewoonte, van generatie op generatie, dan het resultaat van een echte diepe persoonlijke overtuiging en identificatie op dogma’s. Het beste bewijs is de afwijzende houding van de Polen ten aanzien van  de voorschriften van de religie zoals de verplichting om deel te nemen in de wekelijkse mis, de seksuele onthouding vóór het huwelijk, het verbod op echtscheiding en het gebruik van anticonceptiva. (Lees ook: Sacrum contra profanum).

 Twee Polens

Ondanks deze universele kenmerken kan eenvoudig kan worden opgemerkt dat de Polen diep verdeeld zijn in hun mentaliteit, wat perfect geïllustreerd wordt met kaarten van politieke keuzes. Wederom speelt de dramatische geschiedenis van dit land hierbij een grote rol – delingen en naoorlogse migraties. Dit blijkt uit deze kaarten: de verdeling van Polen in het liberalere (westen en noorden van Polen = Polen A) tegen over de conservatieve delen (Oost- en Zuid-Polen = Polen B) valt vrijwel precies samen met de grenzen van de oude partities.

 De parlementsverkiezingen 2007

Oranje:
stemmen overwegend op de liberale partij Platforma Obywatelska (Burgerplatform).

Blauw:
stemmen overwegend op conservatieve partij Prawo i Sprawiedliwość (PiS, voor Recht en Rechtvaardigheid)

Oranje: Polen A

De Polen uit de noord-westelijke gebieden, de zogenaamde „Polen A”, omarmden de economisch goed ontwikkelde streken die eens tot Duitsland behoorden (Neder-Silezië, Pommeren). Zij vormen een populatie van immigranten (voornamelijk repatrianten) uit de gebieden in het oosten die, voor Polen, na de Tweede Wereldoorlog verloren gingen, alsmede dwangarbeiders die uit Duitsland terugkwamen en soldaten die terugkeerden uit het Westen, mensen die uit het overvolle centrum van Polen stamden – nu hun nakomelingen. Ze bewogen zich in de richting van liberale opvattingen, stonden open voor de buitenwereld, waren gevoelig voor nieuws, actualiteiten en namen culturele patronen op een hoger niveau van beschaving over. De westelijke en noordelijke Polen zijn dus minder gevoelig voor plaatselijke beïnvloeding en ondanks hun traditionele Poolse (doch wat zwakkere) religiositeit heeft de Katholieke Kerk een veel geringere invloed op hen. Niet zonder betekenis voor de houding en mentaliteit van de bevolking in „Polen A” (kortweg Wielkopolska = Groot Polen) is dat men in contact bleef met de cultuur en de levensopvatting van het protestantse Pruisen. Het gevolg was een grotere openheid en zelfstandigheid en meer economische activiteiten, dus niet een passief wachten op gunsten van de staat (voorheen de tsaar) of een god zoals zo typerend is voor „Polen B”.

Blauw: Polen B

De gebieden in Oost- en Zuid-Polen, het zogenaamde „Polen B”, zijn armer, onder-ontwikkelder (de bezetter ontwikkelde daar geheel geen industrie), ze behoren tot het vroeger (tijdens de Poolse delingen) door Rusland bezette deel van Polen. Dit is waar de conservatieve rechtse partij (PiS) wint, leunend op een romantisch ideaal van patriottisme, op basis van de heiligheid van  de symbolen en emoties. Een gebrek aan mobiliteit (80% van de bevolking woont er al vele generaties) maakte de bevolking behoudend met betrekking tot de traditie en bracht een afkeer van veranderingen, riep wantrouwen op ten opzichte van de „grote boze buitenwereld” (die geen belangstelling opwekt) op en vergde respect voor de mening van de buren en de priesters, die er vaak de leidraad zijn in sociale en politieke kwesties. Religie heeft dus een heel belangrijke invloed op de politieke opvattingen en op het gedrag.

De kaart van de stemverdeling bij de parlementsverkiezingen in 2015 toont echter dat de huidige politieke voorkeuren van de Polen niet meer de traditionele indeling in Oost- en West-Polen weergeven.

blauw: PiS / geel: PO

Lees ook: Poles –  keuzes (januari 2018)

Politieke verschillen zijn verantwoordelijk voor het bestaan van de twee Poolse lands-delen die elkaar haten. Het eerste deel (in meerderheid opgeleide mensen en die in de grote steden wonen) zijn pro-Europese Unie, pro democratie, de rechtsstaat (verdedi-ging van het Grondwettelijk Hof) en ook pro liberale waarden.

Het tweede deel van Polen (aanhangers van de partij PiS (in meerderheid wat lager opgeleide mensen, die voornamelijk inwoners van de dorpen en de kleine steden zijn.) wordt gekenmerkt door: een sterk conservatisme en traditionalisme, gehechtheid aan religie, bereidheid tot autoritarisme, katholiek-patriottisme en een extreem wantrouwen in andere landen, ze verdenken met name Duitsland en Rusland ervan samen spannen tegen Polen (ze geloven heilig in de theorie van de moord op president Lech Kaczynski in Smolensk door de Russen – 10.04.2010).

Aanhangers van de complot theorie van de moord in Smolensk

Polen anno domini 2011

Het meest recente portret van de Polen is een sociologische studie, getiteld „Sociale Diagnose 2011″ die (om de twee jaar) wordt uitgevoerd door professor Janusz Czapiński van de Universiteit van Warschau. Het meest verrassende, in de huidige crisis,  maar met een constante trend, is dat de uitkomst van deze studie een zeer hoog niveau (zo’n 80%) toont van tevredenheid met de huidige levensomstandigheden. Hiermee komt het antwoord op de vraag van de Poolse klaagzang “hoe gaat het?”  (oude armoede) ter discussie. Wel toont het dat de focus nog steeds gericht is op strikt persoonlijke belangen.

• Het geluksgevoel wordt bij de gemiddelde Pool op de eerste plaats bepaald door een goede gezondheid (63,7%), een succesvol huwelijk (53,2%) en kinderen (47,2%). De waarden van een „hogere orde” zijn minder van belang: slechts 3% van de voorwaarden voor een succesvol leven omvat: vrijheid, 4,5% – onderwijs en 4% – vriendschap.
• Het imago van de moderne Poolse vrouw is nog zeer conservatief. Voor de gemiddelde Poolse dame zijn de belangrijkste waarden: familie, kinderen en de religie. Werk, vrienden en geld worden minder, dan bij mannen het geval is, gewaardeerd. (Lees ook: Poolse dames & Poolse dames 2)
• De Pool wil goed opgeleid zijn – het percentage mensen met hoger onderwijs is 24%. Polen bezet de tweede plaats ter wereld in termen van het aantal 19-jarigen dat gaat studeren (ca. 80%).
• Een andere duidelijke trend is de afnemende belangstelling voor religie – slechts 42,7% van de Polen verklaarde 4 maal of vaker per maand de mis bij te wonen. (1992 – 55,7%).

De jonge Pool combineert een liberale houding nog steeds met behoudende karakter trekjes.

Hoewel hij openstaat voor de wereld en hij geen complexe gevoelens heeft in de richting van het Westen (net als zijn ouders) en zijn vreemde talen kent, ondersteunt hij toch ook de ouderwetse hiërarchische structuren van zijn samenleving. Maar … één op de zes studenten wil emigreren (weg uit Polen)!!!

Lees ook: Poolse protesten & De ontwakende jeugd & Brief aan een Nederlander

Heb je zin in een Pool?

In het licht van de voorgaande gegevens kan men zich afvragen of de Polen wel aardige mensen zijn. Het is juist dat de titel van het artikel „Polen, een zelfportret” luidt, maar het is ook de moeite waard een paar meningen van mensen te citeren wier leven verbonden was met Polen.

Beketa Bojan: Ik hou van de manier waarop de Polen hun traditie hebben behouden. Die niet verwoest is door Duitsers noch door communisme.

Leib Fogelman: (Ik houd van de Polen) om hun zelfstandigheid, grote individualiteit en hun creativiteit. Ze zouden wel wat meer discipline kunnen hebben, dan zouden ze een complete basis voor het kapitalisme bezitten.

Szabolcs Estenyi: Ik denk dat de Poolse rol in de veranderingen in Europa erg mooi is, met grote bewondering en tevredenheid kijk ik naar het ontstaan van de nieuwe structuren, hun overgang naar een betere werkelijkheid.

Kevin Aiston: Maar het belangrijkste is dat wanneer je een Poolse vriendin hebt, dan heb je een vriend voor het leven en de dood.

 (Citaten uit: Bronislaw Tumilowicz: Za co Polak da się lubić, Przegląd.)

Het is onmogelijk niet te genieten van het prachtige gebruik van de geweldige kans die aan Polen is gegeven: de toegang tot de Europese Unie. De breedte en de omvang ervan  zijn duidelijk zichtbaar voor iedereen die vandaag de dag een bezoek aan Polen brengt. Dit logenstraft het, bij sommigen populaire, geloof dat de Polen niets kunnen opbouwen en dat  organisatorische talenten niet tot de sterke punten van deze natie zouden behoren.

Renata Głuszek

Uitgave: april 2012 / – update: januari-maart 2016

Lees ook: Jeroen Kuiper “Polen – geen land van fietsers en vegetariers”

 ¹ Skirtotymic – iemand die lijdt aan een milde vorm van persoonlijkheidsstoornis die wordt gekenmerkt door theatraal, roekeloos en eigenzinnig gedrag

 In de voorgaande tekst is gebruikt gemaakt van gedachten uit de volgende publicaties:

• Bronisław Tumiłowicz: “Za co Polak da się lubić?”
• Wojciech Roszkowski: “Jacy jesteśmy,kim BYC chcemy?”
• Edmund Lewandowski: “Oto Polak”
• Mariusz Janicki, Wiesław Władyka: “na żółto i na niebiesko”; Diagnoza społeczna 2011

Foto’s: Wikipedia, TVP, Katarzyna Olczak, public domain

 Boeken over Polen en de Polen, geschreven door buitenlanders

• “Shortcuts to Poland” by Laura Klos-Sokol
• “Poland through foreign eyes” by Georg van der Weyden
• “A Country in the Moon: Travels in Search of the Heart of Poland” by Michael Moran
• “Finding Poland. From Tavistock to Hruzdowa and Back Again” by Matthew Kelly.