Dit is een artikel, geschreven door Nella Shutova, voor: Meertaligheid in het onderwijs.
Kwestie VI, gepubliceerd door de Oedmoert Staats Universiteit, Rusland, (06-12-2014).

De vertaling als middel tot culturele integratie
 (Gebaseerd op de ervaringen bij het vertalen van de webplek „Polen for Nederlanders”)

Abstract:
Dit artikel presenteert het werk van vertalers als een voertuig voor de bemiddeling en de integratie van mensen en hun landen. De manieren van het oplossen van problemen in verband met een vertaling en overdracht worden geïllustreerd met behulp van de voorbeelden uit de website „Polen for Nederlanders”. Deze webplek bekijkt bepaalde historische en culturele aspecten van Polen in relatie tot Nederland.

De auteur van dit essay behandelt niet alleen de wijze van omgang met de cultuur-gebonden informatie in bepaalde lexicale eenheden en strategieën – de realia, maar benadrukt ook de noodzaak om de waardeoordelen,  de oriëntaties, de oordelen en de eigenaardigheden in de mentaliteit die zo kenmerkend zijn voor de verschillende cultu-ren, te beoordelen. De specifieke kenmerken van de waarnemingen en overdracht van de bepaalde begrippen, de verschijnselen en feiten van de geschiedenis, worden goed geïllustreerd door middel van voorbeelden op de webplek.

De makers van de webplek hebben hun best gedaan om niet alleen belangrijke infor-matie te verschaffen over hun landen, maar ook om hun persoonlijke houding ten op-zichte van feiten en gebeurtenissen te uiten. Al die aspecten behoren ook te worden weerspiegeld in de Russische vertaling. Het is alleen door de toewijding van de makers en de vertalers van webplekken als deze (gewijd aan de geschiedenis, de culturele ont-wikkelingen en de betrekkingen tussen bepaalde landen) dat we belangrijke culturele kennis in verschillende talen kunnen verwerven en terugkoppeling van de makers zelf kunnen krijgen. Dit interactieve model voor culturele uitwisseling zal ongetwijfeld een belangrijke rol spelen bij het samenbrengen van landen en volken.

Trefwoorden: 
Webplek, intercultureel, communicatie, cultuurgebonden, informatie, culturele integratie, culturele activiteiten, realia, pragmatisch doeltreffend.

Integratieprocessen zijn een kenmerk van de moderne tijd; ze vinden plaats op het gebied van de economie, de wetenschap, het onderwijs en doen zich dus onvermijdelijk voor in een culturele omgeving. Aan de ene kant de integratie (van het Latijnse woord: integration = replenishment of terugwinning) dus de toestand van innerlijke samenhang van een groep of een systeem. Anderzijds, als het om cultuur gaat, wordt integratie niet zo direct waargenomen.

Het is niet toevallig dat de culturele integratie door verschillende onderzoekers op heel verschillende manieren wordt geïnterpreteerd. Verder is het ook mogelijk verschillende facetten van het culturele spectrum als de kernactiviteit aan te duiden. Zie bijvoorbeeld E.E. Belyaeva in haar studie over de culturele integratie als belangrijkste strategie van de Europese Unie. Zij merkt op dat er nieuwe vormen van samenleven van volken en landen binnen de E.U. ontstaan zijn. Ze stelt dat deze vormen niet gestoeld zijn op de principes van het klassieke middenveld, maar op het heropleven van het gemeenschap-pelijk historisch geheugen van Europa, verrijkt met verworvenheden van de afgelopen eeuwen.

Naar de mening van de auteur is culturele integratie op conceptueel niveau in staat een bepaald verlangen bij actieve groepen te wekken om binnen een bepaald verband hun inspanningen te bundelen om veel voorkomende problemen op te lossen en zo een gemeenschappelijk doel te bereiken [1]. M.M. Bakhtin is van mening dat een cultuur alleen bestaat in relatie tot een andere cultuur, dan definieert cultureel zelfbewustzijn de grenzen van die cultuur. Een cultuur geeft haar meerdere verborgen betekenissen pas prijs als ze betrokken raakt in een dialoog met een andere cultuur [2.85].

Integratieprocessen zijn een kenmerk van de moderne tijd; zij vinden plaats op het gebied van de economie, de wetenschap en het onderwijs en doen zich dus onvermij-delijk voor in een culturele omgeving.
Aan de ene kant, integratie (van het Latijnse woord „integratie” – „replenishment”, „terugwinning”): de toestand van de innerlijke integriteit van een bepaalde formatie of een systeem. Anderzijds, als het gaat om de cultuur, wordt die integratie niet zo direct waargenomen.
Het is niet toevallig dat culturele integratie door verschillende onderzoekers op heel verschillende manieren wordt geïnterpreteerd. Het is  mogelijk om diverse aspecten van de culturele activiteiten toe te wijzen als het leidende punt.
Bijvoorbeeld E.E. Belyaeva merkt op, in haar studie gewijd aan culturele integratie als de belangrijkste strategie van de Europese Unie, zodat er nieuwe vormen verschenen van het samenleven van mensen en landen binnen die Europese Unie. Zij beweert dat deze vormen niet gebaseerd zijn op de principes van het maatschappelijk middenveld in de klassieke zin, maar op een heropleving van het gemeenschappelijk historisch geheugen van Europa’s verleden. Dat geheugen is verrijkt met de verworvenheden van de afgelopen eeuwen.
Naar de mening van de auteur, is culturele integratie op conceptueel niveau: het verlangen werkgroepen in staat te stellen betrokken te raken met een bepaalde logica zodat ze hun inspanningen gaan bundelen tot het oplossen van een aantal veel voorko-mende problemen en zo een gemeenschappelijk doel bereiken [1].
M.M. Bakhtin geloofde dat cultuur alleen daar bestond waar ten minste twee culturen aanwezig waren en er een cultureel zelfbewustzijn was dat vorm gaf aan het bestaan van grenzen tussen die culturen. Elke cultuur onthult slechts dan haar verborgen meer-voudige betekenissen als ze wordt  betrokken in een dialoog [2, 85].

De moderne informatietechnologieën zijn zeer sterk uitgebreid en bieden nu heel veel nieuwe communicatiemogelijkheden; veel webplekken worden gemaakt, internet blogs komen tot stand en mensen uit verschillende landen en culturen hebben een werkelijke kans om nu rechtstreeks te communiceren.

In 2013 kregen studenten Engels van het Instituut voor Vreemde Talen en Letterkunde bij het bestuderen van de theorie en de praktijk van het vertalen (het Engels) een kans niet alleen hun taalkundige vaardigheden op het gebied van de vertaling in de praktijk te toetsen, maar ook om de echte uitdagingen van de interculturele communicatie bij het vertalen van de website „Polen voor  Nederlanders” op te lossen. Renata Gluszek (in Polen) en Han Tiggelaar (in Nederland), de makers van die webplek, hadden een heel interessant project uitgevoerd. Ze maakten een webplek die, in eerste instantie tot de bewoners van Nederland en Polen was gericht, maar die op de langere termijn ook zeer informatief bleek voor mensen uit vele andere landen, mede door de Engelse vertaling.

De vertaling van de webplek uit het Engels naar het Russisch heeft geholpen het aantal van haar bezoekers te verhogen. Het vertalen bleek een complexe en veelzijdige taak voor de student-vertalers te zijn. Het was heel belangrijk om de pragmatische oriëntatie van de webplek te behouden, omdat hij in eerste instantie was bedoeld om aandacht te vestigen op Polen en de ontwikkeling van het toerisme, met inbegrip van het individuele toerisme. De website omvat vele aspecten van de Poolse leven, zowel uit het heden als uit het verleden.

Om hun vertaling doeltreffend te maken moesten de studenten op voorhand heel veel gebeurtenissen en cruciale momenten van de Poolse geschiedenis bestuderen. De webplek geeft niet alleen specifieke historische en culturele informatie, maar probeert ook de vele veranderingen van het leven in Polen in werkelijkheid (in het heden en in het verleden) te  weerspiegelen. De veranderingen van de fundamentele waarden van de samenleving na de ineenstorting van het „socialistische kamp” worden er ook in beschreven. De vertalers moesten daarom ook speciale aandacht besteden aan de axiologische bases van beschrijvingen, de connotatieve en de emotionele waarheden in de tekst.

Het moge duidelijk zijn dat vertalingen altijd een weergave zijn van zowel internationale als interculturele communicatie. Hierbij zullen nationale gevoelens altijd invloed hebben. Volgens I.A. Sternin, is het communicatief geweten een stelsel van mentale communi-catie categorieën dat bepaald wordt door de maatschappelijk geaccepteerde normen en de regels van de communicatie [3, 87]. Een vertaling veronderstelt een aanvankelijke wisselwerking tussen verschillende mentaliteiten, de verschillende tradities en attitudes, van de verschillende waardesystemen. De culturele context is een soort macrocontext waarin alle taalproblemen van de vertaling moeten worden opgelost.

Slechts twee van de zeven student-vertalers die artikelen van de webplek vertaalden, hadden Polen bezocht. De andere leerlingen waren zeer slecht geïnformeerd over het land. Niet te min waren ze er allen van overtuigd dat de Polen tot de Slavische cultuur behoren, het begrijpen van de ontwikkelingen van hun dagen zou dus gemakkelijk zijn voor Russische sprekers, ze dachten zelfs dat het mogelijk zou zijn om wat informatie uit de oorspronkelijke teksten in het Pools te verzamelen. Opgemerkt zij dat Renata Gluszek getracht heeft objectieve informatie te geven betreffende het leven in haar land in de verschillende perioden.

Veel van de feiten die worden aangehaald zijn nauwelijks bekend bij de Russische lezers (bijvoorbeeld: de verhalen over de Silezische opstanden in 1920-1921, de Op-stand van Warschau in 1944, de Poolse regering-in-ballingschap in 1939-1990 en ga zo maar door). Aan de ene kant schrijft Renata openlijk over de godsdienstoorlogen, de onnodige (uit het oogpunt van sommige Polen) invloed van de kerk op de burgelijke samenleving, aan de andere kant besprak ze ook de veranderende houding van de jongeren ten aanzien van religieuze waarden. De vertalers waren van oordeel dat die informatie enigszins in tegenspraak is met de traditionele opvatting van Polen als een katholiek land met een universele aanvaarding van zekere religieuze waarden.

Realia zijn universeel erkende taalkundige dragers van culturele informatie. We kunnen de realia in de teksten, in het kader van onderzoek, verdelen in verschillende groepen:

1) onomastische realia (persoonsnamen, plaatsnamen, de namen van de commerciële bedrijven en culturele centra);

2) etnografische realia (de namen van volksdansen, de nationale gerechten en de huis-houdelijke artikelen);

3) politieke realia (namen van de heersende autoriteiten en machthebbers, de sociale en de maatschappelijke bewegingen);

4) militaire realia (militaire rangen en de namen van soorten wapens).

Het is bekend dat de onomastische realia in vertalingen voornamelijk kunnen worden overgedragen met behulp van transcriptie op de ontvangende taal. Het bleek echter noodzakelijk de benamingen die in het Engels waren omgezet opnieuw te vertalen in het Russisch. De vertalers moesten zich daartoe wenden tot de oorspronkelijke bron-tekst (de Poolse namen) omdat die beter aansluiten bij het Russisch. Verder was het noodzakelijk om te zoeken naar reeds bestaande varianten in het Russisch. Enkele voorbeelden kunnen hier worden vermeld:

Jędrzychowice (Pools-Duitse grensovergang), in het Russisch – «Енджиховице»; Zgorzelec (stad), in het Russisch – «Згожелец», Budomierz (dorp), in het Russisch – «Будомеж», Połowce (dorp), in het Russisch – «Половцы», Pieszczatka (controle punt op de grens van Polen en Wit-Rusland), in Russisch – «Песчатка», enz.

De vertalers hebben vaak, bij de namen van Poolse nationale gerechten, de Engelse behouden (gevolgd door een beschrijvende vertaling):

Kapuśniak (zuurkoolsoep met wat vlees), „Kapustnyak“; Pomidorowa (tomatensoep meestal geserveerd met noedels, aardappelen of rijst), „tomatensoep“, grochówka (gemaakt van erwten, linzen en aardappelen met toevoeging van een worst, dik en voedzaam; vaak geserveerd in het leger), „erwtensoep”.

Zoals we zien, gebruikten de vertalers eerst de transcriptie van de realia, de Internet-search bevestigde het bestaan van een dergelijke naamgeving voor de soep van zuur-kool in het Russisch. In andere gevallen is gebruik gemaakt van meer beschrijvende vertalingen.

Soms kunnen Poolse realia (aangehaald in het Engels) de vertaler misleiden, een zoge-naamde „valse vriend” is bijvoorbeeld: het woord pierogi (klinkt als het Russische «пироги» – „pies“) maar het betekent „dumplings” («вареники» in het Russisch). Sommige Russische vertalingen van de namen van Poolse keukengerechten kunnen slechts een benadering zijn. Bijvoorbeeld, het Poolse barszcz (rode bieten soep, meest-al geserveerd met bonen of „uszka” (oren) – ravioli-achtige broodjes gevuld met vlees of champignons) die zeer aanzienlijk verschillen van het Russische recept van «борщ».

Professor Nella Shutova met haar studenten

Enig belang hebben ook de huidige religieuze realia (waarbij we ook kunnen verwijzen naar etnografische). Ook hiervan een voorbeeld:

„Een van de gebruiken die tot op de dag van vandaag overleefden is de viering van de paaspalm op Palmpasen. Voorheen werd aangenomen dat de Palmen dienden om de mensen, de dieren en de boerderijen beschermen tegen toverijen en kwaad. Er is daar-bij rivaliteit over wie dan de hoogste en mooiste palm heeft gemaakt.

De aanvankelijke Russische vertaling was: 

«Один из старых обычаев, который сохранился до сегодняшнего дня, – это празднование пасхальной пальмы в Вербное воскресенье. Ранее считалось, что пальмовые листья должны предохранять людей, животных и дома от колдовства и воздействия злых сил. Люди соревнуются в том, чья «пальма» получится самой высокой и красивой».

In feite is de Palmzondag in het Russisch «Вербное воскресенье» (de zondag van de week voor Pasen), maar de invoering van de Russische realia in deze context is onaan-vaardbaar. Het is noodzakelijk om de toevlucht te nemen tot de beschrijvende vertaling – „de viering van Palmpasen een week voor Pasen” danwel een voetnoot te plaatsen.

Alleen Russen van de oudere generatie herinneren zich en weten zo heel goed dat een van de beste ensembles van volksdans en zang ter wereld „Mazovië” was. Er bestaat dus in het Russisch een geaccepteerd en gelijkwaardig eequivalent: «Мазовше».

Etnografische realia omvatten ook de namen van nationale feestdagen. In de Engelse versie van de tekst gewijd aan de viering van de 1^ste mei (Dag van de Arbeid) in Polen, is er een opmerking dat het ook een katholieke feestdag is. Op 1 mei is dus ook een kerkelijke viering, dus worden op deze dag speciale missen gehouden voor Jozef de Arbeider.”

Een zoekopdracht op het internet toont aan dat Jozef de Arbeider het zelfde is als Joseph de Timmerman (de verloofde/echtgenoot van de Maagd Maria) en dus was het mogelijk om de volgende vertaling in het Russisch te bieden:

«1 Мая также является религиозным праздником, поэтому в этот день в костелах проходят специальные мессы в честь Иосифа Плотника (мужа Богородицы)».

Ook politieke realia zijn aanwezig, zowel in de teksten die het verre verleden van Polen beschrijven als in de teksten die de betrekkelijk recente politieke gebeurtenissen ver-melden. Sommigen van hen zijn dubbelzinnig, bijvoorbeeld, de Poolse politieke term Rzeczpospolita heeft verschillende betekenissen en heeft betrekking op de vier belang-rijkste periodes uit de geschiedenis van Polen:

– I Pools-Litouwse gemenebest (het midden van de 15^de eeuw – 1795) – de codenaam van de statuten van het Koninkrijk van Polen en het Groothertogdom Litouwen;

– II Pools-Litouwse gemenebest (november 1918 – 5 juli 1945) – begon met de procla-matie van Polen als een onafhankelijke republiek op het einde van de Eerste Wereld-oorlog en eindigde met de weigering van het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Sta-ten om de Poolse regering in ballingschap (Londen) te erkennen;

– Polska Rzeczpospolita Ludowa – De Poolse Volksrepubliek (5 juli 1945 – 4 juni 1989, kreeg geen nummer in de titel, omdat de socialistische regering niets te maken wilde hebben met de oude kapitalistische staat);

– Rzeczpospolita Polska (de officiële naam) – III Pools-Litouwse Gemenebest (4 juni 1989) – Deze naam verwijst naar het huidige Polen.

Er is ook een informele term „IV Rzeczpospolita”, die verwijst naar de jaren 2005-2007, toen de Poolse staat werd geregeerd door de minister-president Jaroslaw Kaczynski, die een fervent tegenstander van het III Pools-Litouwse Gemenebest was. De term „IV Rzeczpospolita” wijst daarbij op zijn politieke programma, dat de prestaties van III Rzeczpospolita, met name het instemmen met de resultaten van de Ronde Tafel [4], afwijst.

Militaire realia worden vaak gebruikt in de secties van de webplek die gewijd zijn aan de geschiedenis van Polen. Dus moesten de vertalers de specifieke kenmerken van de organisatie van het Poolse leger in bepaalde historische perioden aan de Russische lezers uitleggen. In de beschrijvingen van de oorlogshandelingen in de 16^de & 17^de eeuw komen onder andere de Poolse huzaren (in het Russisch: – «польские гусары») voor. Het lijkt misschien dat het woord «гусар» (huzaren) goed bekend is bij het Russische volk, maar slechts weinig mensen weten dat de huzaren voor het eerst juist in Polen verschenen. De Poolse Huzaren werden wel de „gevleugelde huzaren” genoemd (die eerste Poolse huzaren waren Serviërs!). Die „gevleugelde huzaren” waren de elite cavalerie van het Gemenebest, ze werden in de gehele eeuw als onoverwinnelijk beschouwd. In Rusland komen we verwijzingen naar de „rotas” huzaar als een nieuw (vreemd) legeronderdeel alleen tegen in 1634. In een van de Engels teksten van de website wordt een Uhlan gelijkgesteld aan een Cossack – „een Poolse lancier of een Kozak” . Natuurlijk, hadden de vertalers vragen over de identiteit van die krijgers. Het bleek dat de Ulanen het eerst in Polen verschenen, dit hoewel het woord „Uhlan” van Turkse afkomst is en „jonge man” betekent. Die Poolse ruiters waren gewapend met pieken en sabels. Het (hoge en rechthoekige) hoofddeksel was het onderscheidende kenmerk van hun uniform. De Ulanen behoorden, samen met de huzaren, tot de lichte cavalerie maar, dit was al opgemerkt, de huzaren waren meer bevoorrecht – ze waren de elite van de cavalerie. Het is interessant dat regimenten Uhlanen alleen in de 19^de eeuw in Rusland verschenen. Kozakken behoorden niet tot het reguliere leger. Daarom kon er geen gelijkheid tussen Kozakken en Ulanen zijn. Tijdens het vertalen van de webplek werd ontdekt dat de verschillen in de Poolse cavalerie detachementen zelfs het onderwerp van een internet forumdiscussie [5] was geweest.

Zoals hierboven werd vermeld, was overdracht van cultureel gemarkeerde realia niet de belangrijkste taak van de vertalers van deze webplek. Het belangrijkste was om de belangstelling van Russische bezoekers aan Polen en Nederland te wekken. Helaas zijn, in de laatste jaren, de contacten tussen Rusland en Polen afgenomen zodat de hedendaagse jongeren, in tegenstelling tot de oudere generatie, heel weinig over dit land weten. Toen de vertaling van de webplek klaar was opperde Renata Glushek de studenten een aantal vragen te laten beantwoorden. Uit de reacties van de vertalers op de vragenlijst is gebleken dat de werkzaamheden aan de website hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de kennis over Polen en het verlangen gevoed heeft het land te bezoeken (en ook Nederland) te bezoeken, met hun eigen ogen de beschreven de bezienswaardigheden te zien en om meer over het leven van de mensen in Polen en Nederland te ervaren.

Toen de makers van de webplek hun werk begonnen waren ze zelf er van overtuigd dat Polen en Nederland, historisch gezien, maar slechts zeer beperkte contact hadden gehad, maar tijdens het werkproces werd duidelijk dat die beide landen heel nauw verwant zijn geweest.

De contacten tussen Polen en Rusland zijn altijd veel hechter geweest, hoewel Rusland vaak de rol van veroveraar had die het voor het zeggen heeft in de Pools-Russische betrekkingen. Wij hopen dat de beide webplekken vertaald door studenten, de jongeren in Rusland zal helpen om beter inzicht in de oorzaken van de momenteel bestaande geschillen tussen onze landen te begrijpen en dan, mogelijk, een verlangen oproept om te proberen de manieren te vinden om die te slechten. Om dit een realiteit te maken moeten we het gehele proces van de historische ontwikkeling van onze landen, de oor-sprong van onze nationale personages en van onze nationale identiteit begrijpen. Het vormen van een gezamenlijke  culturele omgeving is een essentieel onderdeel van een vreedzame en vriendschappelijke betrekkingen tussen de landen. Het is dus nood-zakelijk om culturele en historische factoren niet te scheiden, maar te verenigen om de mensen te begrijpen. Nationale culturen moeten samenwerken om elkaar wederzijds te verrijken; dat is de enige manier om wederzijds begrip te bereiken. Moderne informatie-technologieën bieden grote kansen voor culturele contacten. Webplekken zoals „Polen voor Nederlanders”, die informatie levendig en met persoonlijk standpunten weergeven over de landen van hun makers en direct een beroep doen op mensen die landen te willen bezoeken, kunnen een belangrijke rol spelen bij het samenbrengen van mensen.

Referenties:

1. Belyaeva E.E. Cultural integration as the main strategy of the European Union cultural policy. M., 2011 [electronic resource]. Access: http: // the European Union www.dissercat.com/content/kulturnaya-integratsiya-kak-osnovnaya-strategiya –kulturnoi-politiki-evropeiskogo-soyuza (date of access 06.20.2014).
2. Bakhtin M.M. Aesthetics of verbal creativity. M., 1979, P. 334–335.
3. Sternin I.A. On the national communicative conscience. Linguistic Gazette. – Vol. 4. – Izhevsk, 2002. – P. 87–94.
4. Polen voor Nederlanders, History – II Republic 1918-1945 [electronic resource]. Access: www.polenvoornederlanders.com (accessed date 06.20.2014).
5. [electronic resource]. Access mode:

http://www.twow.ru/forum/index.php?showtopic=707&view=all
(date of access 06-.20-2014).

Lees ook: Het maken van PvN.

Dankwoord

Renata en Han willen bij deze hun erkentelijkheid uiten aan mevrouw Nella Maksimova van de faculteit voor vertalen en toegepaste talen van de Oedmoert Staats Univerisiteit. Ze maakte het mogelijk de webplekken „Polen voor Nederlanders” en „Holandia bez taiemnic” ook een Russische versie te geven en was altijd behulpzaam in het corrigeren van onvolkomenheden.

Professor Nella Shutova