„Nederlands” in Polen

Er is een dorpje in het zuiden van Polen dat Wilamowice heet. Daar spreken de oudste inwoners een taal die Wymysoojs heet, oorspronkelijk is het een West-Germaanse taal met dezelfde wortels als het Vlaams en het Nederlands. Hun voorgangers hebben zich, in de 13de eeuw, in Polen gevestigd. Wymysoojs was gedoemd een van de 800 talen te zijn die gingen sterven maar er is nu echter toch weer hoop op een overleven ervan.

Hieronder volgen fragmenten uit twee artikelen die in 2012 en 2016 gepubliceerd zijn door NRC-Handelsblad (een Nederlandse avondkrant). Voor deze publicatie is, door de redactie van de NRC, toestemming verleend (Waarvoor dank).

Restjes „Nederlands” in Polen

Berthold van Maris, 21 juli 2012

Om te zien hoe een taal uitsterft behoeven we helemaal niet zo ver van huis te gaan. Een van die stervende talen is namelijk een West-Germaanse taal, die direct verwant is aan het Nederlands en aan het Duits. Dit „Wymysojer” was zo’n zeven eeuwen lang de omgangstaal in het Zuid-Poolse stadje Wilamowice (kaart). De sprekers ervan zeggen dat ze afstammen van kolonisten uit de Lage Landen. Als dat waar is, zou hun taal afstammen van het Middelnederlands.

fot Ethefor

In haar bloeitijd werd de taal door zo’n tweeduizend mensen gesproken. „Het stadje Wilamowice - herbWilamowice werd in de dertiende eeuw gesticht”, vertelt Rinaldo Neels, een Vlaamse historicus en taalkundige. „In de historische documenten wordt vermeld dat een zekere Willem toen, met een groep mensen uit het Westen, het recht kreeg van de toenmalige Poolse vorst om zich in dat gebied te vestigen. Aan die Willem heeft het stadje zijn naam te danken want: Wilamowice stamt van Wymysoj: Wimmies-oog – Willems oog”.

Opmerking van PvN:

Er zijn een paar soortgelijke namen (met het woordje oog) in het Netherlands zoals Schiermonnikoog (een van de waddeneilanden in het noorden van Nederland). Schier (ouder Nederlands) betekende grijs en oog betekende onder toezicht van”. De naam Schier-monnik-oog betekent dus  „bestuurt door de grijze monniken”. Verder heet een ander eilandje Rottumeroog en heeft dus de zelfde woordstructuur. Dus kan de naam Willemsoog (= in handen van Willem) inderdaad uit het Nederlands stammen.

Een andere theorie denkt dat de taal van een groep monniken stamt die, in 1175 bij het plaatsje Wilamowice, het klooster Libiąż bouwden. Die Cisterianen kwamen uit een streek die nu de Nederlandse provincie Gelderland is.

„In de eerste helft van de dertiende eeuw was Zuid-Polen behoorlijk woest en desolaat. De Poolse vorsten zagen er een aantal voordelen in om daar kolonisten toe te laten tegen gunstige voorwaarden en zo die lege landen in cultuur te brengen. Want het was tamelijk zinloos om als vorst te regeren over een leeg en woest landschap.”

Op die manier zijn er in Midden-Europa veel kolonisaties geweest – met name uit het Duitstalig West-Europa. Maar ook Vlamingen en Hollanders waren van de partij. „Dat is een historisch gegeven”, zegt Neels. Tot in de achttiende en negentiende eeuw waren er in dit Slavisch-sprekende gebied veel (vooral Duitse) taaleilandjes”.

Hoe komt het dat het Wymysojer het tot de eenentwintigste eeuw heeft volgehouden? „Wilamowice was relatief welvarend”, zegt Neels. „Met de landbouw, textielindustrie en handel. Door die handel was er veel contact met belangrijke handelssteden als Berlijn, Wenen en Triëst. Ook hadden de inwoners vaak familie in die steden. Bijna allemaal spraken ze goed Pools en sommigen spraken ook Duits. Het was een heel flexibele, pragmatisch ingestelde gemeenschap, waardoor ze rijker waren dan veel gemeenten eromheen. Dat zal zeker een bepaalde trots met zich meegebracht hebben”.

stroje fot Silar

Wat ook meespeelde, was dat er tot in de Eerste Wereldoorlog heel weinig gemengde huwelijken waren in Wilamowice. „Op de een of andere manier bestond er een traditie om met iemand uit het eigen stadje te trouwen, om zo het vermogen en de bezittingen binnen de gemeenschap te houden”.

Zelf zijn de Wilamowianen er dus sterk van overtuigd dat hun voorouders uit Holland of Vlaanderen kwamen. Is dat nog aan hun taal te zien? Daar is veel discussie over, zegt Neels. Het Wymysojer klinkt nu meer Duits” dan Nederlands”. Ho fergoso daj nomo” lijkt bijvoorbeeld meer op Ich habe deinen Namen vergessen” dan op Ik ben je naam vergeten”. Maar voor Duitstaligen is de taal te afwijkend om er een gewoon Duits dialect in te zien. Sommige zinnen zien er ook wel wat Nederlandser uit: „Ido cuntogt trynk ych a flos wajn” is „iedere zondag drink ik een fles wijn”.

Neels:
„Het belangrijkste taalkundige argument dat pleit voor een Nederlandse herkomst is de Hoogduitse klankverschuiving. Die heeft zich in het Duits wel voltrokken, maar in het Nederlands niet. Het Wymysojer zit daar tussen in”.

Door die klankverschuiving is in het Duits de p” van paard een pf” geworden (Pferd), en de t” van tijd een ts” (Zeit). Dat” werd in het Duits das”, ik” werd, ich” en appel” werd apfel”, enzovoorts.

  • Maj bow ej ydy hum / Mijn vrouw is thuis.
  • Ym bojm ej a fögunostta. / In de boom is een vogelnestje.
  • Dor bekier hot gutus brut. / De bakker heeft goed brood.

Veel woorden in het Wymysojer hebben die klankverschuiving ook. Maar lang niet allemaal. Er zijn genoeg voorbeelden van alledaagse woorden die, net als nog steeds in het Nederlands, de oorspronkelijke Oudgermaanse medeklinkers hebben. Als paoter” dat priester” (pater) betekent en niet met pf” begint zoals het Duitse Pfarrer”. Appel is apel” en niet Apfel”. Koper is koper” en niet Kopfer”. Tijd is wél tsait”, maar, zo zegt Neels: „Als men wat snel spreekt wordt dat toch weer tait”.

Een mogelijke verklaring is dat het Wymysojer die klankverschuiving oorspronkelijk niet had, net zo min als het Middelnederlands, en dat al die Duits klinkende vormen er lang-zaam ingeslopen zijn door eeuwenlang intensief contact met het Duits. Dat zou dan wel op een Nederlandse herkomst kunnen wijzen. Helemaal zeker is dat niet, want de dialecten van Noord-Duitsland (het Nederduits) hebben ook niet meegedaan aan de Hoogduitse klankverschuiving. Het Wymysojer zou daarom ook wel een Noord-Duitse oorsprong kunnen hebben.

Verder, zegt Neels, is het „in ieder geval opvallend dat de infinitief van het werkwoord in Wymysojer op een a” eindigt: komen is kuma”. In het Nederlands is het vrij normaal om de n” van -en” te laten vallen, in het Duits niet”.

(Zie meer woordvergelijkingen bij Wymysöryś in: Europese culturen – PvN).

Het verhaal gaat dat de Wilamowianen na de Tweede Wereldoorlog collectief hebben besloten hun taal niet meer te spreken. Neels: „Al rond 1900, als Zuid-Polen nog bij Oostenrijk hoort, begint er een soort germaniserings campagne en probeert men hen te doen geloven dat zij eigenlijk Duitsers zijn. Daarna hebben de nazi’s in Wilamowice een agressieve culturele campagne gevoerd, waarin men probeerde aan te tonen dat het Wymysojer een Duits dialect is.”

Klederdracht rond 1909

In de Tweede Wereldoorlog kregen ze de kans om zich te registreren als Volksduitsers. Dat was een groot dilemma. Uiteindelijk heeft tachtig procent dat gedaan. Zo’n twintig procent weigerde dat en werd daarom vervolgens als dwangarbeider te werk gesteld. Die tachtig procent kreeg voordelen, natuurlijk tot grote ergernis van de omringende gemeenschap.

Na de oorlog moesten ze allen voor een commissie komen, die collaboratie onderzocht. „De Wilamowiaanse gemeenschap heeft toen besloten om het Wymysojer niet meer in het openbaar te spreken, en zo te laten zien dat zij loyaal waren aan Polen. Bovendien was er onder het Duitse regime een groep kinderen ontstaan die op school alleen Duits had geleerd en dus een flinke achterstand had in het Pools. De ouders, die wel goed Pools spraken, besloten daarom om ook tegen kinderen alleen nog maar het Pools te gebruiken”.

Wilamowice Procesja_Wielkanocna__2015_4 - fot Polimerek

Waaruit, volgens Neels, opnieuw blijkt hoe pragmatisch ze waren. Na 1956, als de repressie in Polen wat minder wordt, is het Wymysojer geen probleem meer. Maar nu kennen de kinderen de taal niet meer! Als de kinderen haar niet meer spreken, is een taal verloren. Zo werd de praktische drietaligheid van de negentiende eeuw (Wysysojer, Pools en Duits) uiteindelijk geruild voor het moderne Europese ideaal van de eentalige staat (alleen Pools).

Hoe een bijna dode Poolse* taal Wymysoojs weer populair werd
[* Dit is een onnauwkeurigheid omdat wymysojer geen Poolse taal is – rg]

Pieter van Os & Roeland Termote, 25 maart 2016

Justyna Majerska (23) herinnert zich nog goed wanneer ze het voor het eerst geloofde dat het wel eens zou kunnen gaan lukken. Het was op een avond kort voor Kerst. In het buurtcentrum van Wilamowice zaten wat tieners rond tafels geanimeerd met elkaar te praten in het Wymysoojs! Dat is haar” taal die tot voor kort klinisch dood was verklaard. Bij de kerstliederen probeerde Majerska haar tranen te bedwingen door haar oogbollen naar boven te draaien. Te vergeefs.

Tymoteusz Król is een opgewekte twintiger met een volle, zwarte, baard. Een paar jaar geleden begon Król een strijd tegen de ondergang van zijn” taal. Hij startte taallessen voor de lokale kinderen. Die werden heel populair, ondanks de weerstand van de Pools sprekende ouders, opgegroeid in een nationalistisch land waarin de Germaanse tongval niet als een pré geldt. Af en toe verdween een tiener uit die klas. Król: – Nooit omdat een leerling niet meer wilde, maar altijd omdat de ouders het verboden.”

Wilamowice (Wilmesau) –  „Schlesien Journal” 5-7.06.2011 (Duits)

Król vertaalt hedendaagse songteksten en boeken en die zijn populair bij de leerlingen. Ook Tolkiens De Hobbit bestaat inmiddels in het Wymysoojs. Tymoteusz leerde de taal van zijn vorig jaar overleden grootmoeder. Samen dokterden ze ook woorden uit voor nieuwe objecten. Zoals ajskosta” voor ijskast, bykjemasin” voor stofzuiger en ook CD-spejler” voor, ja hallo: cd-speler.

Król beschikt inmiddels over zo’n 800 uur aan opnamen van conversaties in het Wymy-soojs. Dankzij de universiteit van Warschau krijgt hij, na jaren voor niets te hebben gewerkt, nu ook af en toe wat geld voor het uittikken van gesprekken en het delen van zijn kennis.

Folk band  „Wilamowianen”

Vorig jaar kwam er groot nieuws uit Warschau. Hoogleraar Justyna Olko had wat geld los gekregen voor bedreigde talen, in Polen: Wicherkiewicz: „Er was opeens momen-tum, alles ging onze kant op”. Dat eindigde abrupt met twee verkiezingsoverwinningen op een rij van de nationaal-katholieke PiS. Een wetsvoorstel dat van het Wymysoojs een officiële taal zou maken, zoals het Fries in Nederland, ging direct weer van tafel. Wicherkiewicz: „Minderheden, daar zijn ze niet zo van bij die nationaal-katholieken” [die Polen sinds October 2015 weer regeren – rg].

Wilamowice_(54) fot Marrovi

Wilamowice

Wat denkt Tymoteusz zelf, is het Wymysoojs gered? Hij aarzelt. „Voor mezelf was de gedachte onverdraaglijk dat ik de taal mee zou nemen in mijn graf, daarom kon ik niets anders doen dan aan de slag gaan. Jullie vragen nu of ik de taal zal redden, maar dat is hetzelfde als vragen of ik mezelf zal gaan redden. Op zo’n vraag weet geen mens het antwoord”.

Afbeeldigen: Wikipedia

Gepubliceerd: 15.04.2016

Bron: RestjesNederlands” in PolenHoe de bijna dode Poolse taal Wymysoojs weer populair werd.

Lees ook: Nederland in Zulawy

4 thoughts on “„Nederlands” in Polen

  1. Ich finde diesen Beitrag faszinierend. Bin durch einen meiner Vorfahren, Johannes Jacobus Bebelaar, geb. 20. Juli 1840 in Hisfingen, auf WILLEMSOOG gestoßen. Er war bei Militär und wurde am 30. Sept. 1866
    “overgeplaatst naar Willemsoog” <1
    Habe dann erstaunt festgestellt, dass dieser Ort im heutigen Süd-Polen liegt.
    Vielleicht ist diese Mitteilung für Sie von Interesse.
    Mit freundlichen Grüßen aus Trier/D

  2. Als Nederlands ambassadeur gingen mijn vrouw en ik in 2000 op officieel bezoek in Wilamowice. We werden heel hartelijk onthaald met de in de Slavische wereld gebruikelijke welkomstingrediënten ‘brood en zout’. Van onze kant hadden we wat flessen jenever meegebracht, die een groot succes bleken. We mochten genieten van lokale volksdansen e.d., kregen een groots buffet aangeboden en luisterden de hele tijd hoe wymysoojs tegen ons gepraat werd. Onze gesprekspartners waren ervan overtuigd dat hun voorouders met Willem uit Nederland, België of Friesland kwamen. Het was allemaal nogal vaag, maar duidelijk werd wel dat Nederland en België samenvielen met Friesland. Voor hen was Friesland nog het grote gebied langs de kust van de vroege middeleeuwen. We verstonden er net voldoende van om te begrijpen waarover het ging (luisteren is makkelijker dan lezen), terwijl onze gesprekspartners even rudimentair ons Nederlands begrepen. De onvermijdelijke misverstanden namen we allen vrolijk op de koop toe. Het werd een hilarische middag, waaraan we met veel plezier terugdenken.

    • This is a very interesting note about your visit in Wilamowice. Would be great to have a picture for the story – Dutch ambassador visiting this village is a great think! Regards, Renata

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.