Het zal buitenlanders, die Polen bezoeken, opvallen dat de ingangen van de landhuizen er een kenmerkende stijl hebben. De ingang is voorzien van zuilen die vaak bekroond zijn met een driekantig fronton of iets dergelijks.
Afb.: akro.pl, itpol.home (klik op de foto om hem te vergroten).
Belangrijke verklaring!
De benaming landhuis zoals hier gebruikt is slaat op de huizen die in Polen alleen gebouwd werden voor adelijke families. Met „adel” is hierbij dan blauw „bloed” bedoeld. In Nederland was die adel vrijwel niet meer zo (op die manier) aanwezig nadat daar, (in 1572) de republiek was uitgeroepen.
Deze stijl verwijst naar de architectuur van de oude Poolse landhuizen (Pools: „dwór” of „dworek”) uit de late 18de en de 19de eeuw. Die stijl is sinds 1989 weer heel populair. Helaas kunnen slechts enkele van die nieuwe bouwwerken als geslaagd beschouwd worden. De overgrote meerderheid ervan is echter „een nachtmerrie” voor de architect.
De grote populariteit van die oude „landhuis stijl” drukt het grote verlangen van de post-communistische maatschappij uit naar het tijdperk van de adel (Pools: szlachta) en hun herenhuizen. Het is ook een snobistisch benadering, omdat dat het adellijke landhuis ook de sociale status van de eigenaren zichtbaar maakte. Die woonplaatsen waren immers de belangrijke centra waar de zorg voor de Poolse cultuur, gewoonten en tradities voortleefde. Ze leverden ook de strijders wanneer dat nodig was om het land of (in de 19de eeuw), de opstandelingen, te verdedigen. Daar ontstond ook het Poolse ideaal van vrouwelijkheid: het lieflijke, onschuldige meisje met de vlasachtige vlechten; de „maagd uit het nobele herenhuis”.
De charmes van dat Poolse herenhuis zijn beschreven in het epos „Pan Tadeusz” van Adam Mickiewicz, wiens doel het was om in de harten een heropleving van een natie op te roepen, een natie die verweesd was, zelfs geen staat meer had, sinds de laatste delingen in 1795.
Op de foto’s: beelden uit de verfilming van het epos „Pan Tadeusz”, geregisseerd door Andrzej Wajda. Aan de linkerkant: de hoofdrol speler als Poolse Uhlan op de weg naar Moskou (met Napoleon) en zijn verloofde Sophie, het klassieke meisje van het land-goed. Aan de rechterkant: de adel die de polonaise danst. (klik om te vergroten).
Opmerkelijk is dat er een Nederlands aspect is aan de geschiedenis van het Poolse landhuis. De karakteristieke, neoklassieke zuilen en frontons werden op grote schaal, aan het einde van de 17de eeuw, in Polen geïntroduceerd, door de Nederlandse architect Tielman van Gameren, de bouwer van heel veel adellijke paleizen (lees: Een architect uit Utrecht). Die klassieke elementen bleken uiteindelijk, aan het einde van de 18de eeuw, een blijvend element in de architectuur van Poolse landhuizen te zijn.
Choryń – landhuis, gebouwd in de late aan het einde van de 18de eeuw.
De bijgebouwen werden in de aan het einde van de 19de eeuw toegevoegd.
Foto: Roman Wolniszewski.
Het Poolse landhuis
Maar wat is nu precies een „Pools Landhuis”? Tot de aan het einde van de 17de eeuw was het een goed verdedigbare zetel van ridders. Het omvatte een woonhuis met de bijgebouwen.
Versterkt renaissance landhuis (kasteel) in Szymbark, gebouwd rond 1540.
foto: Wikimedia Commons
Daarna is dit begrip versmald tot een residentieel gebouw van de eigenaars, met als voorwaarde (voor een landgoed) het eigendom van de grond, het land en de landbouw.
Plaatje uit de film „Dag en Nacht” foto: Kinoplay
Het landhuis was meestal kleiner dan een kasteel of paleis maar wel groter dan een boerenhofstede. Het werd meestal gebouwd van larikshout op een stenen fundering …
Radziejowice – houten woning van een herenboer, gebouwd, rond de eeuwwisseling (18de – 19de eeuw). Foto: Roman Wolniszewski.
… met het kenmerkende Poolse „gebroken” dak.
Koszuty, landhuis uit ongeveer 1760. Foto: Roman Wolniszewski.
Het kenmerkende barokke landhuis is gebouwd op een rechthoekige plattegrond, met de verdedigingstorens op de hoeken en zijkanten. Dit element overleefde in het landhuis tot het einde van de 19de eeuw, maar dan met woonkamers in die torens. Een mooi voorbeeld van deze architectuur is het herenhuis in Koszuty.
Koszuty. Foto: Roman Wolniszewski.
In de 17de eeuw begonnen de adellijke landhuizen hun defensieve karakter te verliezen en werden de grachten en palissaden vervangen door tuinen, gazons en parken. Aan het eind van de 18de eeuw veranderde de architectuur van deze woningen in de zo kenmerkende vormen van het Poolse landhuis. Dat bleef praktisch zo tot aan de Eerste Wereldoorlog.
De meest karakteristieke kenmerken van deze nieuwe residenties:
- Het huis is gebouwd op een rechthoekig grondplan, gericht op de zonnestand van 11 uur zodat de zon op alle vier de muren kan schijnen.
- Het heeft een verdieping en een schilddak/zadeldak dat uit twee delen bestaat (onder de zelfde of vrijwel dezelfde hoek) en is bedekt met riet of met leien.
Kuklówka Radziejowicka – een getrouwe kopie van een landhuis uit het verre Oost-Polen uit de 19de eeuw. Foto: Roman Wolniszewski.
- Het is meestal opgetrokken uit larikshout (balken zijn op een raamwerk geplaatst), maar werd ook wel van baksteen gebouwd; de muren zijn wit geschilderd.
- De ingang bevindt zich op de as van het gebouw en leidt naar de hal en veranda met een portaal met zuilen en een fronton …
Srebrna Góra, landhuis gebouwd rond 1792 / Foto: Roman Wolniszewski.
of Risaliet (het gedeelte van een gevel dat over de volle hoogte naar voren uitspringt).
Stara Przysieka, landhuis uit de tweede helft van de 18de eeuw.
Foto: Roman Wolniszewski.
- De weg naar het landhuis is een laantje en er behoorde een cirkelvormig gazon aan de voorkant van de ingang te liggen.
Grzybno, landhuis, gebouwd in de jaren 1899-1905 voor de familie Günter, nu het hoofdkwartier van een landbouwschool. Foto: Roman Wolniszewski.
- Het landhuis is omgeven door een park.
Herenhuizen en landhuizen in verleden en heden. Een ongehaaste reis in voetsporen der geschiedenis. (in het Pools).
Het patriottische Huis
Tijdens de delingen (1795 – 1918), toen Polen van de politieke kaart was geveegd en Poolse gezindheid werd vervolgd, werd het gebruik van de „klassieke” architectonische elementen bij de Poolse landhuizen een goede manier om vaderlandsliefde te uiten. De traditionnele stijl van de landhuizen werd niet alleen in de nieuwe gebouwen voor de landeigenaren, maar ook bij veel stedelijke huizen, villa’s, openbare gebouwen, enz., toegepast. Een vlugschrift van prins Zygmunt Czartoryski, met adviezen hoe men zich een national landhuis bouwt, werd „de gids” voor deze stijl. De naam ervan luidt: „Over de nationale stijl in landelijke architectuur”. Het werd uitgebracht in 1896. (Na de Eerste Wereldoorlog werd deze stijl officieel wel aangeduid als „nationaal” of „dworkowy”.)
Poznań – Piotrowo – Herenhuis uit 1907, ontworpen in de nationale stijl door Roger Sławski. / Foto: Roman Wolniszewski.
Deze richtlijnen bleven, tot 1939 in de praktijk de gewoonte. Daarna – als gevolg van een nieuwe politieke realiteit – volgde er een onderbreking van zo’n vijftig jaar.
In de Volksrepubliek Polen (1944 – 1989) was elke verwijzing naar het tijdperk van de grondeigenaren taboe voor de nieuwe autoriteiten. Men zag daarin geen belangrijk element van het Poolse nationale erfgoed. De mooie architectuur van het landhuis werd vervangen – door de massale bouw – van socialistische blokken. Heel gemakkelijk te bouwen, eenvoudig en … oh zo lelijk.
Klassieke kubus uit de Jaren ’70 – ‘80 van de 20ste eeuw.
Achtergrond – de nieuwere vorm, huizen met schuine daken. Foto: Renata Głuszek.
Destructie
In het socialistische Polen was het lot van het Poolse landhuis niet minder dramatisch dan het lot van zijn edele eigenaren, die – als gevolg van de politieke hervormingen – hun voorouderlijke woningen verloren, voor altijd of voor vele jaren. Bij decreet (over de landbouwhervorming van 6 september 1944) verloren vrijwel alle landeigenaren die de oorlog overleefd hadden, al hun landgoederen (een nieuwere wet bepaalde dat de onteigeningen alleen de landgoederen groter dan 50 ha betroffen, maar dat werd niet serieus genomen (dus waren veel onteigeningen illegaal). Slechts 30 (!) herenhuizen in het huidige Polen kwamen weer in handen van afstammelingen van hun vooroorlogse eigenaren. Dat was slechts mogelijk indien die huizen niet meer tot het grondbezit behoorden. (Deze en de volgende cijfers zijn afkomstig uit „Poolse landhuizen” door Maciej Rydel *, gepubliceerd in 2014).
De delen van het gesplitste grondbezit werden aan de boeren geven, terwijl de verlaten huizen door verschillende instellingen in gebruik werden genomen, (staatsboerderijen (PGR), scholen, kleuterscholen, kantoren enz.). Ook werden er mensen in gehuisvest zoals de werknemers van staatsboerderijen. Gebrek aan zorg voor die monumenten leidde tot zeer ernstige verwaarlozing. Veel werden er daarna gewoon gesloopt, andere overleefden (tot op vandaag) als ruïnes.
Volgens Maciej Rydel*, waren er 16.000 landhuizen in het vooroorlogse Polen, nu zijn er nog slechts zo’n 2.800 en daarvan bestaan er dan zo’n 2.000 als ruïnes. Slechts 150 herenhuizen zijn bewaard gebleven met hun architectonische en historische waarden, dus minder dan 1% van het aantal in 1939 en slechts 5,3% van alle geregistreerde herenhuizen.
De onvolmaakte teruggave
Na 1990 kwam er een (nog onvolmaakte) mogelijkheid om het familiebezit terug te krijgen, maar minder dan 45 (!) voormalige eigenaren (gegevens uit 2014) namen deze kans waar. Verder werden er 180 landhuizen verkocht aan mensen die (meestal) de gebouwen prachtig gerestaureerden. De rest wordt nog gebruikt door verschillende instellingen (zoals scholen, kleuterscholen, weeshuizen en gezondheidscentra, enz.). Ook zijn sommige omgebouwd tot pensions, hotels, conferentie- of opleidings-centra of musea, waarbij er ook in privé exploitatie kwamen.
Een goed voorbeeld van een nieuwe toekomst voor een historisch herenhuis was het privé museum in Petrykozy, opgericht door de populaire acteur Wojciech Siemion (die op een tragische wijze, in 2010 bij een auto-ongeluk is overleden). In de tweede helft van de 19de eeuw gebouwd en door de acteur gekocht in 1969, vereiste “Dworek” een grote opknap beurt (eigenhandig gedaan door de heer en mevrouw Siemion!). Na die restauratie was het huis veranderd in een sfeervolle galerie met de werken van o.a. Zdzisław Beksiński, Jerzy Duda-Gracz, Leon Tarasiewicz en Edward Dwurnik.
Petrykozy, Augustus 2009. Foto: Roman Wolniszewski.
Helaas is dit landhuis, op 4 maart 2013, afgebrand en tot op vandaag niet herbouwd.
Een ander museum in een voormalig landhuis – Koszuty, Museum van het Średzki Landschap. Foto: Roman Wolniszewski
Er moeten nog ongeveer 1950 historische gebouwen worden gerestaureerd. Maar die reconstructie roept nu een ernstig probleem op: het behoud van het echte karakter en de geest van het monument. Ondertussen kan het veel nieuwe eigenaren niet schelen of ze kunnen de zorg niet geven door een gebrek aan middelen, kennis of capaciteiten. Dus veel oude centra van het Poolse culturele leven en de oude tradities veranderen in gewone woongebouwen of zijn aan het verpauperen.
Adamowizna, houten herenhuis van halverwege de 19de eeuw.
Foto: Roman Wolniszewski.
Bezwaren tegen het landhuis
De wedergeboorte van de belangstelling voor het Poolse herenhuis heeft overtuigde voor- en tegenstanders. Tot de eerste groep behoren de afstammelingen van de oude adel, die hun eigen organisaties, zoals de „Poolse Grootgrondbezitters Sociëteit’” of de „Vereniging van Poolse Adel” hebben. Volgens Łukasz Górka, de auteur van het artikel de „Nieuwe identiteit voor het Poolse landhuis”, behoeft een hedendaags Pools land-huis (niet persé bewoond te worden door de adel) maar moet het meer zijn dan alleen een stijlvol huis Het moet opnieuw een centrum zijn waar de traditionele Poolse familie en patriottische waarden bewaard worden.
Aan de andere kant, de moderne eengezinswoningen in Polen zijn over het algemeen helemaal niet zo interessant, ze hebben geen enkel Pools accent. Dus als de Polen die onsterfelijke witte zuilen vervelend vinden en een goed, modern design ontberen, dan is het wellicht hoog tijd voor een … nieuwe Tielman van Gameren?
Renata Głuszek
Gepubliceerd: 21 november 2016
Renata is de heer Roman Wilniszewski veel dank verschuldigd. Zijn passie om oude landhuizen te onderzoeken en zijn verzameling oude foto’s, hebben haar geinspireerd deze paragraaf te schrijven.
* Dr. Maciel Rydel is vice-voorzitter van het bestuur van de Poolse Associatie van Landeigenaren, het grootste documentatie-centrum over landhuizen en geschiedenis van de landadel.
In dit artikel is, onder andere, gebruik gemaakt van informatie van:
- Maciej Rydel Dwory polskie (Poolse landhuizen).
- Łukasz Górka Nowa tożsamość polskiego dworu (een „Nieuwe indentiteit voor de Poolse landhuizen”).