Verloren Bibliotheek van Erasmus

Een van de belangwekkenste Pools-Nederlands banden was die tussen Erasmus van Rotterdam en Jan Łaski, die in West-Europa bekend is als Johannes a Lasco. Deze beide mannen waren verbonden, in vriendschap, door hun humanistische belangstelling en door de bibliotheek van de Nederlandse filosoof. Helaas, weinig boeken van de Erasmus verzameling (meer dan 400 titels) overleefden. Het lot van de rest is onbekend.

De Nederlandse geleerde en de Poolse religieuze hervormer zijn beiden belangrijke personen uit het tijdperk van de reformatie.

Desiderius Erasmus Roterodamus (geboren: 1466 of 1467 – overleden: 1536), de onwettige zoon van een doctor uit Zevemberg, was schrij-ver, filosoof en één van de belangrijkste kerk-hervormers, die aandrong terug te keren naar de oorspronkelijke leringen van Christus. Voor dat doel vertaalde hij het Nieuwe Testament uit het Grieks in het Latijn. Zijn reformatorische stand-punten en zijn steun aan Martin Luther (ondanks een aantal verschillen) maakte dat de roomse kerk hem een ketter noemde. Toch heeft zijn werk, met de satirische „Lof der zotheid” in Euro-pa (ook in Polen) brede weerklank gevonden. De geleerde uit Rotterdam verliet wel het roomse gewaad maar nooit de kerk. Afb.: Desiderius
  Erasmus van Rotterdam met Renaissance Pilaster: Hans Holbein de Jongere, 1523

Dit werd wel gedaan door  Jan ŁaskiJohannes a Lasco (geboren: 1499 – overleden: 1560). Als de erfgenaam van een rijke en invloedrijke familie (zijn oom was de Poolse primaat), zou hij een geestelijke carrière, in zijn vaderland, gemaakt kunnen hebben, indien deze plannen niet waren doorkruist door zijn betrokkenheid bij de Reformatie. Als gevolg daar-van, verliet Lasco de Roomse Kerk (en hij trouwde zelfs), ging naar West-Europa en er nam actief deel aan het oprichten van protestantse gemeenschap-pen in: Oost-Friesland (1543-1550), Londen (1550-1553) en in Polen, waar hij in 1556 terugkeerde. Afbeelding: Johannes a Lasco

Lang voor hun eerste ontmoeting in februari 1524 werd een Nederlandse humanist, in het Poolse Koninkrijk, al met een grote eerbied behandeld. De ideeën van de Reforma-tie vielen daar in vruchtbare aarde. Polen was toen een adels democratie, dus calvi-nistische gedachten over een seculier bestuur in plaats van door kerkelijke instellingen werden zeer gewaardeerd door die adel. (Met de voortijdige dood van Lasco, de grote verspreider van het calvinisme in Polen, stopte het verenigen van de adel rond dit deel van de Reformatie). Voor Erasmus, die fel aangevallen werd door de Roomse Kerk, was er een brede bewondering in Polen. „Polonia mea est” – schreef hij eens aan de aartsbisschop van Canterbury, William Warham.

De aanhangers van Erasmus in Polen waren goed aangeschreven hoogwaardigheids-bekleders en de meest prominente vertegenwoordigers van de Poolse Renaissance. Onder hen waren: Andrzej Krzycki (secretaris van koningin Bona en toenmalige koning Sigismund de Oude), Jan Dantyszek (diplomat, koninklijk secretaris en ook dichter), Hieronimus Łaski (diplomat en broer van Jan), Krzysztof Szydłowiecki (de groot kanse-lier van de Kroon), Piotr Tomicki (bisschop en koninklijk secretaris) Jodok Ludwik Decis (historicus en secretaris van koning Sigismund het Oude), Seweryn Boner (koninklijk bankier), Piotr Kmita (grootmaarschalk van de kroon), Andrzej Zebrzydowski (later de bisschop van Krakau).

Van links naar rechts: Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Piotr Kmita

Decius en Zebrzydowski betaalden zelfs voor een bezoek aan Erasmus, net als veel nobele zoons, bijvoorbeeld, om hun Grieks en Latijn en te verbeteren. De kennismaking met Erasmus werd, bij voorbeeld op de grafsteen van Zebrzydowski, geprezen met de tekst:  „Een student van de beroemde Erasmus van Rotterdam …”
Het werk van de filosoof werd ook zeer gewaardeerd door de professoren van de Kra-kauwer Academie. Erasmus werd zelfs een kathedraal aangeboden, maar die gunst heeft hij niet aanvaard.

Opmerking:

In 1556 werd de vertaling van Erasmus van het Nieuwe Testament in de knop van de sierlijst op de top van de toren van het stadhuis (bestaat niet meer) geplaatst.

De titelblad van de eerste editie van Erasmus’ vertaling van het Nieuwe Testament (1516) / Afb.  Rotterdam Public Library

Erasmus beantwoorde de sympathie van de Polen bovenal omdat Polen (in zijn gouden eeuw) in zijn ogen een land was van democratie en religieuze tolerantie. Hij waardeer-de ook de Poolse bijdragen aan de Europese cultuur en was steeds bereid Poolse gas-ten in zijn huis te verwelkomen. Er waren ook meer praktische redenen voor zijn gast-vrijheid – rijke Polen betaalden er heel goed voort. Voor zijn signeersessies (8 in totaal) kreeg Erasmus vaak dure cadeaus, zoals een gouden horloge, een gouden lepel en een gouden vork van Szydłowiecki en twee gouden medailles van Boner. De enige die ontbrak was de oom van Johannes, een primaat van Polen, die Erasmus negeerde en de filosoof zelfs in zijn eer krengte (die daarover ook klaagde). De jonge Lasco zag geen andere keuze dan zijn mentor een kostbare ring (geërfd van een overleden Pri-maat) te schenken en te doen alsof dat geschenk van zijn oom kwam.

Erasmus en Jan

Erasmus en Lasco zagen elkaar voor het eerst in 1524, toen de Pool in Zwitserland was om Ulrich Zwingli te ontmoeten om zijn ideeën te verkennen. De Nederlandse filosoof maakte toen een grote indruk op hem, dus in het vroege voorjaar van 1525 verscheen Lasco aan de deur van Erasmus en bleef er een half jaar. Dit verblijf pakte zeer gunstig uit voor beide mannen en was het begin van hun grote vriendschap. Lasco dankte zijn mentor niet alleen voor de hoge kwaliteit van het onderwijs, maar ook voor de aan hem geven introducties bij vooraanstaande humanisten en hervormers van de Baselse kring als: Beatus Rhenanus, de Duitse theoloog Johannes Oekolampad, de advocaat en componist Bonifacius Amerbach, de Duitse theoloog Konrad Pellikan, de Zwitserse historicus, muzikant en dichter Henricus Glarean. Als gevolg daarvan werd hij een van de best opgeleide Polen van zijn tijd. Trouwens, Verder maakte Erasmus hem ook ver-trouwd met de theologie, wat zijn toekomstige activiteiten sterk beinvloedde.

Van links naar rechts: Johannes Oekolampad, Bonifacius Amerbach,
Konrad Pellikan, Beatus Rhenanus

Erasmus, op zijn beurt, was onder de indruk van het intellect van zijn Poolse bezoeker en van zijn persoonlijkheid. Vaak vroeg hij hem om tijdens de maaltijd hardop voor te lezen. In een brief, geschreven vlak voor vertrek van de Pool, sprak hij met grote spijt over de scheiding.  – „Zijn gezelschap was mij zo aangenaam als niets anders in mijn leven. Het is dus onmogelijk, dat zijn vertrek niet zal leiden tot grote pijn. Dankzij zijn verfijnde omgangsvormen keerde ik bijna terug naar mijn jeugd ” (vgl.: Wieslaw Wydra Erasmo-Lascianum in de collecties van de Universiteitsbibliotheek in Poznan).

Er was ook een andere reden voor een „grote pijn” – (nog) rijk betaalde Lasco goed voor zijn verblijf en Erasmus maakte zich grote zorgen dat hij na zijn vertrek opnieuw heel bescheiden zou moeten leven. Beide mannen onderhielden blijvend contact, hoewel de betrokkenheid van Johannes bij de strijd om de Hongaarse troon voor Jan Zapolya (aan de zijde van zijn ongelukkige broer Hieronimus), de sympathie van de pacifist Erasmus wel enigzins gekoelde.

De Bibliotheek

Lasco was sterk onder de indruk van de uitgebreide bibliotheek (meer dan 400 boeken) van Erasmus. Deze boeken, geschreven in het Grieks en het Latijn, weerspiegelden de wetenschappelijke belangstelling van de filosoof, zowel religieus, filosofisch als filolo-gisch. Onder hen bevonden zich de klassieke werken van: Livius, Tacitus, Plutarchus, Herodotus, Xenophon en Prokopius; de beroemde arts Galen, de Kerkvaders: Thomas van Aquino, Johannes Chrysostomus, St. Ambrose maar ook de moderne hervormers: Luther, Zwingli, Melanchton en Hutten. De lijst toont echter ook de afwezigheid van de literatuur, de poëzie en werken van de Renaissance auteurs. De boeken signeerde de humanist met „Sum Erasmi”.

Persoonlijk exemplaar van een Erasmus boek door de Romeinse schrijver Gellius
Afb. Gemeente bibliotheek Rotterdam

Ten einde zijn mentor financieel te steunen stelde de Pool hem voor die bibliotheek te verkopen met het recht om alle boeken tot aan zijn dood te houden. Erasmus stemde in met dat voorstel en op 20 juni 1525 is een document opgesteld, waarin de volgende voorwaarden:

Ik, Erasmus uit Rotterdam, heb mijn bibliotheek verkocht aan de doorluchtige Poolse Baron John Łaski, voor vierhonderd guldens onder de voorwaarden dat zolang ik leef, het gebruik van de boeken in der minne is toegestaan aan mij en ook aan hem, maar dat ze definitief behoren aan hem en zijn erfgenamen. Als bewijs geeft hij een inventari-satie van de boeken. Ook alle toevoegingen aan de bibliotheek komen hem toe, behal-ve toekomstige aankopen manuscripten van hoge prijzen. Daarvoor moet een speciale overeenkomst worden gemaakt. Als getuigenis hiervan heb ik, Erasmus, dit met eigen hand geschreven en het Terminus zegel, van mijn ring, toegevoegd.

Bazel, 20 Juni, 1525

(Dit citaat komt uit: KonstanyŻantuan: Erasmus and the Cracow Humanists: The Purchase of His Library by Lasco, Polish Review, 1965).

Lijst van boeken gekocht door Lasco blz. 238

De koper betaalde Erasmus slechts de helft van de prijs, dat was toen geen indrukwek-kend bedrag. Helaas heeft de Nederlandse filosoof de resterende 200 gulden nooit ge-kregen. Ze zijn na zijn dood (op 12 juli 1536) betaald aan zijn erfgenamen (met inbegrip van de van de drukkers Froben en Amerbach). De reden van die vertraging was het bankroet van de familie Lasco (gevolg van de mislukte machtsgreep in Hongarije). On-dertussen, als gevolg van de aankoop van nog eens 17 boeken door Erasmus, was de waarde van de bibliotheek verhoogd met 100 gulden. Johannes betaalde de helft van de som aan de printers Froben (waar Erasmus woonde) en Episcobius. Erasmus vroeg nooit om het ontbrekende geld, hoewel in 1533 enkele bisschoppen uit Wenen bereid waren om de bibliotheek te kopen. Hij weigerde ook de suggestie van Lasco die eerste 200 guldens te zien als een betaling voor toewijding aan zijn oom. De Nederlander wil-de zijn bibliotheek in waardige en, zoals hij veronderstelde, veilige handen. Echter zijn hartenwens werd niet vervuld, maar wie kon dat voorzien?

Het ronddolen

Lasco hoorde, in september 1536, van de dood van zijn leermeester en stuurde daarop onmiddelijk zijn gevolmachtige, de schrijver Andrzej Frycz Modrzewski naar Bazel. Die arriveerde daar in november met de opdracht de boekencollectie naar Krakau te bren-gen. (Dat was zeker niet onomstreden, over de zeer waardevolle manuscripten van Johannes Chrysostomos, werd echter enige overeenkomst bereikt).

Het transport van zo’n grote hoeveelheid waardevolle boeken was een grote logistieke uitdaging. Maar, vlak voor kerst, is Modrzewski er tenslotte in geslaagd om hen naar Polen te sturen in drie grote waterdichte containers. Bij één container moesten lekken worden gerepareerd omdat het onmogelijk bleek een andere van die omvang te vinden. De boeken gingen eerst naar Neurenberg en vandaar naar Krakau. Door zijn reis naar Parijs kon Modrzewski ze niet persoonlijk naar Neurenberg brengen en was hij zeer be-zorgd over de kostbare zending. Dat was niet zonder reden, want de boeken kwa-men beschdigd in Neurenberg aan moest opnieuw worden verpakt. Pas op 5 april 1537 ont-ving Lasco hen in Krakau. Sindsdien deelde deze verzameling van Erasmus het lot van de nieuwe eigenaar, die Polen in 1540 verliet om protestantse gemeenschappen te or-ganiseren in de volgende landen:

1540-1550 – Duitsland, Oost-Friesland, waar hij in Emden verbleef.

1550-1553 – Engeland (Londen), waar hij nadat Maria Tudor „de Bloedige” de macht overman, weg moest vluchten voor haar vervolging van niet-katholieken (in Londen was Lasco was verantwoordelijk voor de protestantse vluchtelingen uit Europa, waaronder ook  Nederlandse).

1553-1556 – zwerven door Europa, de kerk in Emden was in die tijd de „moederkerk” van het Nederlands protestantisme.

1556 – Polen, Pińczów, waar hij in 1560 overleed zonder dat zijn hoop en levenswerk, het verenigen van de Poolse protestanten, voltooid was.

Pińczów: Kerk van st. Johannes de Evangelist  – voormalige gereformeerde kerk.
Laski werd hier begraven, maar zijn graf ging verloren / Afb. Jakub Hałun

Steeds werd Lasco vergezeld door de boeken van Erasmus, waarvan echter het aantal geleidelijk afnam. Dat gebeurde omdat geldgebrek en de noodzaak om een groot gezin te onderhouden want Lasco had 5 kinderen met zijn eerste vrouw – de Pool dwong om waardevolle boeken te verkopen. Slechts 25 ervan (volgens de Rotterdamse Openbare bibliotheek) werden er tot vandaag teruggevonden. Het lot van de rest van de collectie is een mysterie. Tot voor een paar eeuwen was er niemand in geïnteresseerd, pas in de 19de eeuw werd een eerste serieuze zoektocht opgestart door dr Abraham Kuyper* (Nederlands premier, 1901-1905), gevolgd door anderen, waaronder Fritz Husner, zo-dat de resultaten betrouwbaar zijn beschreven in Die Bibliothek des Erasmus van 1936.

Enige uitleg van dit mysterie geeft een aantal brieven van Lasco die schreef dat hij een aantal van zijn boeken tijdens zijn eerste verblijf in Emden (1542) heeft verkocht. Een spoor uit deze periode leidt naar een Nederlandse monnik Albert Hardenberg, een her-vormingsgezinde theoloog, aan wie Lasco waarschijnlijk gaf twee boeken verkocht. Een ander verhaal leidt naar het klooster van Aduard bij Groningen, dat verondersteld wordt een deel van de kostbare collectie gekocht te hebben. (Het klooster heeft een verband met Hardenberg). Helaas, in 1580, als gevolg van aanvallen van de Geuzen (in de 80-jarige oorlog in Nederland) werd die kloosterbibliotheek door brand verwoest.

Albert Hardenberg (afb. Juergen Howaldt) en overblijfselen van het klooster van Aduard (afb. Serrasot)

De laatste brief van Lasco die naar de bibliotheek (als een relatief grote collectie) ver-wijst dateert uit 1551, tijdens zijn verblijf in Londen. Het is ook bekend dat er een aantal boeken werden gekocht door Gerhardt Montaigne, die samen met Lasco, ontsnapte uit Engeland voor de vervolging door „Bloedige Mary”. Een andere mogelijke reden voor het verdwijnen van publicaties was het verbranden van verboden boeken. Dat deden zowel de katholieken als de protestanten (het vernietigen van het werk van tegenstan-ders). Ook was er het gebruik de sporen van Erasmus, met inbegrip van de karakteris-tieke signatuur „Sum Erasmi”, uit te wissen omdat de filosoof niet door de katholieke kerk werd aanvaard (die zijn werk al in 1559 verbood).

Een boek met het spoor van de gewiste naam van de Nederlandse filosoof
Afbeelding: de Afdeling Oude Drukken
 van de Jagiellonian Bibliotheek in Krakau

Zoals eerder geschreven, heeft de langdurige zoektocht naar de boeken van Erasmus het uiteindelijk niet mogelijk gemaakt meer dan 25 titels terug te vinden. Hun lot was anders. De grootste collectie van deze drukken, maar liefst 6, heeft de kerkbibliotheek van Emden. 5 Drukken van de collectie zijn bewaard gebleven in de Tresoar Bibliotheek in Leeuwarden (Friesland). Dat zijn werken van Lucian, Plutarchus (de Moralia en zijn biografieën), Dioscorides en Claudius Galena – al deze boeken dragen de signatuur: „Sum Erasmi” en ook aantekeningen van Erasmus. Maar weinig Nederlandse bibliothe-ken hebben een orgineel boek van Erasmus: De Rotterdamse Openbare Bibliotheek (een persoonlijk exemplaar van Aulus Gellius’ „Zolder Nachten” sinds zo’n 175 jaar), de Koninklijke Bibliotheek: Meermanno-Westreenianum in Den Haag en het Museum de Lakenhal in Leiden.

Van links naar rechts: de Tresoar Bibliotheek, de Rotterdamse Openbare Bibliotheek, het Museum de Lakenhal / Afb. Wikipedia

In Engeland hebben het British Museum, de British Library  en ook de Bodleian Library in Oxford boeken uit de Lasco verzameling (Die laatste had een boek waar de handte-kening van Erasmus uit werd gesneden. Dat boek is nu in Amsterdam).

Van links naar rechts: de Bodleian Library en de British Library
Afbeeldingen: Wikipedia

Andere bibliotheken: Societe de l’Histoire du Protestantisme in Parijs, Uppsala Univer-sitetsbiblioteek. 

Poolse sporen in verband met de erasmiaanse collectie van Johannes a Lasco zijn zeer bescheiden. Verder is bekend dat, in 1935, prof. Alfred (?) Rosenblatt een boek kocht in een antiekwinkel in Krakau. Het gaat om het boek „Diogenes Laertius, Basel, Cratander 1524″ met erin de zin „Ex Bibliotheca Erasmus Rotterdams Donatum voor clarissimum virum D. Joannem Lasco 1548 voorlaatste februarii” („uit de bibliotheek van Erasmus. Lasco de voorlaatste februari 1548 “). 

Twee delen van de Laski verzameling (één waarschijnlijke) bevinden zich in Krakau, in de Jagiellonian bibliotheek. Het eerste is De veritate corporis et sangvinis Christi (onderwerp 312 op de lijst van Husner) met het handschrift op het titel blad.

Afbeelding: de Afdeling Oude Drukken van de Jagiellonian Bibliotheek in Krakau.

Het tweede is het incunabel “Etymologicum Magnum Graecum”(1499), in de 16de eeuw eigendom van Stanislaw Grzepski, een geleerde, wiskundige en polihistoricus. Of dit boek van Lasco komt? – is onbekend. Op de laatste bladzijde is nog een spoor van de gewiste naam van de Nederlandse filosoof zichtbaar.

Afbeelding: Afdeling Oude Drukken van de Jagiellonian Bibliotheek in Krakau
(klik voor een vergroting)

Waar het andere bibliotheken in Polen betreft, heeft de schrijfster geen kennis.

Het zal duidelijk zijn dat een dergelijke triest lot van zijn boeken niet de bedoeling van Erasmus is geweest. Hij heeft er zeker van gedroomd hen veilig te weten in een tolerant en (op dat moment) rustig Polen! Maar zou Lasco, bij het kopen van de bibliotheek, er van zijn uitgegaan dat zijn leven het bestaan van een zwerver zou zijn? Dat hij gedwon-gen zou worden gedwongen om de boeken zijn grote vriend te verkopen om te kunnen overleven? Nihil homini certum est (Niets is de mens zeker) – is een oude wijsheid. Het lot van deze bibliotheek, evenals dat van Lasco zelf, werd zeer negatief beïnvloed door de zeer turbulente geschiedenis van de Reformatie.

Renata Głuszek

DANKWOORD

Hierbij willen we graag onze dank uitspreken aan:

dr Adrie van der Laan (van de openbare bibliotheek Rotterdam) voor de bibliografie, evenals voor het verstrekken van foto’s van handtekening van Erasmus en de titel-pagina van de eerste uitgave van zijn vertaling van het Nieuwe Testament uit 1516.

dr Jacek Partyka van de Afdeling Oude Drukken, vaan de Jagiellonian bibliotheek bedanken we zeer voor informatie en het beschikbaar stellen van de afbeeldingen.

Elke kritische mening kunt u rechtstreeks naar Renata Głuszek: pol4ned@gmail.com sturen (in het Engels a.u.b.).

Interessant feit

Net als bij Laski verschijnt hier een ander interessant Nederlands aspect. Hierboven is reeds dr. Abraham Kuyper genoemd die, als een nog een jonge journalist, veel tijd besteedde aan het verzamelen van memorabilia over de Poolse hervormer en er naar op zoek ging in bibliotheken en archieven in Europa, van Dublin tot in Petersburg. Door hem werd in 1866, een verzameling documenten gepubliceerd, maar hij heeft nooit de afstu-deerbiografie over Johannes a Lasco voltooid. Toch lijkt het er op dat Johannes meer buiten zijn eigen land actief was dan in Polen. Afb. Wikipedia

Bibliografie en andere bronnen gebruikt voor het artikel

  • KonstanyŻantuan: Erasmus and the Cracow Humanists: The Purchase of His Library by Lasco, The Polish Review, 1965
  • P Armandi, „Erasmo da Rotterdam e i libri. Storia di una biblioteca” in: Bibliothecae selectae da Cusano a Leopardi (Firenze 1993), pp. 13-72
  • Piotr Tafiłowski: Erazm z Rotterdamu a prymas Jan Łaski; www.akademia.edu
  • Wiesław Wydra: Erasmo-Lascianum w zbiorach biblioteki uniwersyteckiej w Poznaniu; bazhum.muzhp.pl/
  • Witold Bender: Jan Łaski; http://reformowani.org.pl/teologia/818-jan-laski
  • Jerzy Ziaja: Erazm z Rotterdamu – wielki przyjaciel Polski i Polaków

Bibliografie gegeven door dr. Adrie van der Laan

  • HP Jürgens, Johannes a Lasco. Ein Leben in Büchern und Briefen. Eine Aus-stellung (Wuppertal 1999).
  • A Vanautgaerden, „Item ein schöne Bibliotec mit eim Register. Un deuxième Inventaire de la bibliothèque d’Erasme” in: Les humanistes et leurs bibliothèques (Louvain 2002), pp. 59-113.
  • P Armandi, „Erasmo da Rotterdam e i libri. Storia di una biblioteca” in: Bibliothecae selectae da Cusano a Leopardi (Firenze 1993), pp. 13-72.
  • MMH Engels, „Erasmiana in the Old University Library of Franeker” in: Erasmus in English, 12 (1983), pp. 19-20.
  • PPJL Peteghem, „Erasmus’ Last Will, the Holy Roman Empire and the Low Countries”, in: Erasmus of Rotterdam, the Man and the Scholar (Rotterdam 1986), pp. 88-97.
  • MMH Engels, Boeken van en over Erasmus in de Provinciale Bibliotheek van Friesland (Leeuwarden 1992).
  • MMH Engels, Auteurs in de bibliotheek van Erasmus. De zogenaamde verzend-lijst op persoonsnamen gerangschikt (Leeuwarden 1997).
  • W. Schulz, „De Johannes a Lasco Bibliotheek in de Grosse Kirche te Emden” in het: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van bibliofielen 1997 (Amsterdam 1997), pp. 120-134.
  • JC Margolin, „Sur les migrations de quelques oeuvrages de la bibliothèque d’Erasme” in: Voyages de bibliothèques (St. Etienne 1999), pp. 94-116.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.