Szczególną atrakcją dla turysty holenderskiego może stać się wędrówka po Żuławach śladami mennonitów (protestanckiego odłamu anabaptyzmu), czyli imigrantów z Fryzji i Niderlandów, którzy zasiedlili te ziemie w XVI wieku.
Zaproszono ich
tu, aby przekształcili zalewane wodą depresyjne tereny Żuław w żyzne ziemie (czytaj: Holandia na Żuławach), a kilka wieków ich obecności odcisnęło na tym terenie wyraźny ślad. I choć od dawna ich tu już nie ma, każdy Holender rozpozna w tutejszym krajobrazie coś znajomego – płaskość terenu, liczne kanały, nasypy i wały chroniące pola przed zalaniem oraz sadzone gęsto wierzby (doskonałe odwadniacze gleby!).
Żuławy Gdańskie, okolice Steblewa / fot. Bogdan Groth
W żuławski pejzaż wpisują się także doskonale zachowane, nierzadko pochodzące ze średniowiecza układy osadnicze wsi, w tym liczne wsie założone wokół charakterystycznego wiejskiego placu o kształcie wydłużonego prostokąta. Poza typowym dla polderu pejzażem Żuławy bogate są w pamiątki materialne – domy podcieniowe i zagrody typu holenderskiego, cmentarze, kościoły i domy modlitwy, budowle hydrotechniczne i – bardzo już nieliczne – wiatraki, które kiedyś stanowiły charakterystyczny element krajobrazu. Niestety, wiele z tych zabytków popadło w nieodwracalną ruinę, niektóre cmentarze porastają gęste zarośla. A wszystko dlatego, że przez całe lata nikt nie widział potrzeby opiekowania się „poniemieckimi” pozostałościami. Na szczęście ostatnio coś się zaczyna dziać pozytywnego w tej dziedzinie, ponieważ gospodarze Żuław docenili wielką atrakcyjność dziedzictwa mennonickiego dla turystyki i uczynili „Szlak Mennonitów” główną trasą turystyczną regionu. W ślad za tym idą działania renowacyjne i konserwacyjne budynków i cmentarzy. Czasami pomoc w ich restauracji oferują potomkowie dawnych mieszkańców Żuław.
Wędrówkę po Żuławach można odbyć na kilka sposobów – jeżdżąc samochodem lub rowerem, ponieważ odległości pomiędzy mennonickimi wsiami nie są duże, a teren płaski. Doświadczeni rowerzyści sugerują, aby ze względu na silny wiatr od wschodu rozpoczynać wycieczkę od tego właśnie kierunku. Istnieje kilka wariantów tras, które są związane z dużymi miastami regionu: Gdańskiem, Nowym Dworem Gdańskim i Elblągiem. Można je sobie też wyznaczyć samemu, opierając się na specjalnej mapie i podpowiedziach, gdzie znajdują się miejsca szczególnie warte uwagi.
Jeśli ktoś wyrusza z Gdańska do Malborka, ma doskonałą okazję pojeździć sobie przy tej okazji po Żuławach. Może wybrać wariant krótszy (Gdańsk – Malbork) lub dłuższy (Gdańsk – Elbląg – Malbork). Ten dłuższy pozwala zwiedzić niezwykle interesującą wioskę Tropy Elbląskie, a także zaliczyć najniższy punkt Polski w Raczkach Elbląskich (-1,8 m), o wizycie w ciekawym Elblągu nie wspominając (czytaj: Malbork – Mazury).
Poniższe warianty tras są zaprezentowane w oparciu o informację ze strony Klubu Nowodworskiego – Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego.
Trasa I GDAŃSK – MALBORK
Gdańsk – Olszynka – Krępiec – Mokry Dwór – Wiślina – Lędowo – Wróblewo – Wocławy – Miłocin – Trutnowy – Cedry Wielkie – Kiezmark / Żuławki – Drewnica – Cyganek – Nowy Dwór Gdański – Orłowo – Lubieszewo – Stawiec – Gniazdowo – Nowa Cerkiew – Palczewo – Lichnowy – Nowy Staw – Stogi – Malbork
Ważniejsze atrakcje tej trasy to:
Gdańsk – kościół mennonitów zbudowany w latach 1818/19, największa zachowana budowla pomennonicka na obszarze Europy Wschodniej; posiada czytelny w wielu miejscach „biblijny styl” starej budowli, wyraźnie odnoszący się do dobrej tradycji kultury mennonickiej
Gdańsk, dawna kaplica mennonicka / fot. Krzysztof Rakowski
Wiślina – mennonicka drewniana dzwonnica z 1792 r., stojąca na terenie cmentarza niegdyś związanego z nieistniejącym już gotyckim kościołem, na jednym ze słupów bramy znajduje się nazwisko wykonawcy bramy: Jakub Jentzen 1792 r.
Mennonicka dzwonnica z 1792 r. / fot. Krzysztof Rakowski
Wróblewo – maleńki kościółek z tworzącymi kratkę drewnianymi belkami wbudowanymi w ceglaną ścianę, wzniesiony w XVI w. jako kaplica rodu Scheweke, w XVIII wieku rozbudowany
Wróblewo, dawna kapilca rodu Scheweke / fot. Renata Głuszek
Trutnowy – bardzo efektowny dom podcieniowy z 1720 roku, kryjący wysoką sień z galerią i wielką izbę z rokokową szafą wnękową; jeżeli szczęście dopisze i będzie otwarty dla turystów, można w nim obejrzeć makietę miniatur historycznego budownictwa żuławskiego, w tym również mennonickiego
Trutnowy, dom podcieniowy / fot. Andrzej Otrębski
Cedry Wielkie – gotycki kościół z połowy XVI w.; jego ceglany, trójnawowy korpus z połowy XIV wieku z wieżą frontową został przebudowany w XVII wieku na pseudobazylikę
Cedry Wielkie – kościół w stylu bazyliki / fot. Bogdan Groth
Kiezmark – dawne miejsce przepraw przez Wisłę, znajduje się tu kościół z 1727 r., jeden z najbardziej oryginalnych i interesujących zabytków sakralnych w skali całych Żuław, manierystyczne i barokowe wyposażenie wnętrza jest zachowane w całości
Kościół z 1727 r. / fot. Martin Poljak
Żuławki – największy na Żuławach Wiślanych unikatowy zespół pięciu domów podcieniowych, należących do jednego typu architektonicznego
Drewnica – skansen budownictwa żuławskiego, zagrody typu holenderskiego, wiatrak typu koźlak z 1718 roku
Koźlak / fot. Yanek
Cyganek – cmentarz 11 wsi z 1639 r., na którym chowano luteran i mennonitów, obecnie jest tu lapidarium z około 60 kamieniami nagrobnymi, niedaleko nad rzeką Tugą znajduje się mennonicki cmentarz; dom podcieniowy z 1843 r., grekokatolicki kościół św. Mikołaja z połowy XIV w.
Cyganek, lapidarium z kamieniami nagrobnymi / fot. Szymon Nitka
Nowy Dwór Gdański (dawniej Tiegenhof) – Muzeum Żuławskie prezentujące ciekawe zbiory etnograficzno-historyczne oraz wystawy tematyczne (mennonici), ważniejsze eksponaty to zdjęcia, rysunki, modele domów, mostów i wiatraków, strój mennonitki z XIX w., dawna kuchnia i unikatowa modrzewiowa stela nagrobna z 1876 r.
Wystawa: “Na polskim polderze. Historia mennonitów”, Żuławski Park Historyczny, Nowy Dwór Gdański
Orłowo – gotycki kościół, pozostałości cmentarza mennonickiego oraz dom podcieniowy z 1802 r., wzniesiony przez cenionego budowniczego Petera Loewena, ciekawostką jest to, że kolumny, na których wspiera się podcień, choć drewniane, mają popularne w klasycystycznej architekturze tego czasu jońskie głowice (kapitele)
Tablica nagrobna z cmentarza mennonickiego przy kościele św. Barbary / fot. Polimerek
Lubieszewo – gotycki kościół i mennonicki dom podcieniowy
Dom podcieniowy / fot. Sławomir Milejski
Stawiec – dobrze zachowany cmentarz mennonicki
Cmentarz mennonicki / fot. Bykowiniorz
Gniazdowo, Nowa Cerkiew – piękne domy podcieniowe
Palczewo – drewniany kościół z 1712 r., w którego wnętrzu znajdują się niezwykle cenne barokowe organy z 1687 r. oraz ołtarz z 1754 r.; wiatrak typu holenderskiego z XIX w.
Kościół z 1712 r. / fot. Sławomir Milejski
Boręty – domy podcieniowe, kościół katolicki o konstrukcji szkieletowej powstały w latach 1841 – 1842 r. z wieżą z 1907 r., dawniej pełniącą rolę kaplicy mennonickiej i protestanckiej
Dawna kaplica mennonicka / fot. Sławomir Milejski
Lichnowy – kościół gotycki
Nowy Staw – dobrze zachowany średniowieczny rynek, gotycka bazylika, dawny zbór ewangelicki z charakterystyczną wieżą w kształcie ołówka, dom podcieniowy z 1820 r. (ul. Gdańska)
Dawny zbór ewangelicki / fot. Bebeto1981
Stogi Malborskie – największy na Żuławach cmentarz mennonicki, na którym zachowało się około 100 steli mennonickich z XIX i pierwszej połowy XX w., niektóre o dużej wartości artystycznej; zagrody typu holenderskiego
Cmentarz mennonicki / fot. Szymon Nitka
Malbork – zamek krzyżacki z XIV w.
Zamek w Malborku / fot. Gregy
Trasa II
Elbląg – Fiszewo– Stare Pole – Krzyżanowo – Kławki – Rozgart – Markusy – Jezioro – Balewo – Jurandowo – Żurawie – Tropy – Raczki – Elbląg
Największe atrakcje tej trasy to:
Elbląg – Muzeum Archeologiczno-Historyczne, zawierające zbiory związane z najdawniejszą, jak i z nowszą historią miasta i jego okolic; do ciekawszych należą przedmioty z wykopalisk na terenie legendarnego ośrodka handlowego Truso, jest tu także elbląska i holenderska ceramika biała, zdobiona kobaltem (naczynia, kafle, piece kaflowe)
Eksponat z Muzeum Archeologiczno-Historycznego Foto: Aktron / Wikimedia Commons
Stare miasto / fot. Paweł Sutkowski
Fiszewo – cmentarz mennonicki, ruiny gotyckiego kościoła z XIV w., dzwonnica z XIX w.
Płyta nagrobna z cmentarza mennonickiego / fot. Andrzej Otrębski
Krzyżanowo – gotycki kościół pochodzący z XIV wieku
Kławki – dom podcieniowy z końca XVIII wieku
Rozgart – wieś ze śladami architektury osadnictwa mennonickiego, kilka bardzo ciekawych budynków drewnianych, jeden z nich, podcieniowy, pochodzi z 1749 r., stary cmentarz pomennonicki (w bardzo złym stanie)
Kościół mennonicki / fot. TeeBee
Markusy – – domy podcieniowe z początku XIX wieku
Jezioro – miejscowość położona na osuszonych ziemiach jeziora Druzno, które jeszcze w XIII wieku zajmowało dziesięciokrotnie większą powierzchnię niż dziś, zabytki: mennonicki dom modlitwy z XIX w. (bardzo zaniedbany, ale ma tu zostać utworzone centrum mennonickie), cmentarz gminy mennonickiej z piękną aleją starych lip, nad rzeką Tina znajduje się dwuprzęsłowy, zabytkowy most zwodzony.
Zbór mennonicki / fot. Sławomir Milejski
Tropy Elbląskie – typowa wieś holenderska z kanałem, który do końca XIX w. zastępował drogę, obecnie mocno zarośnięty; zagrody typu holenderskiego, budynek szkoły z 1861 r. (bardzo zaniedbany), pozostałość po cmentarzu z XVIII w., który był użytkowany do 1945 r., obecnie bardzo zarośnięty i trudno się na nim doszukać grobów. Tropy Elbląskie są miejscem, które budzi największe wzruszenie w czasie wędrówki śladami mennonitów, ponieważ jest tak bardzo holenderskie w swoim charakterze, ponadto budzi refleksję nad tymi, którzy tu kiedyś mieszkali. Niestety, przejmuje także głębokim smutkiem ze względu na obecny stan zaniedbania.
Tropy Elbląskie, dawny kanał komunikacyjny / fot. Renata Głuszek
Dom podcienowy – zdjęcie archiwalne
Widok z 2011 r. / fot. Renata Głuszek
Raczki Elbląskie – najniższy punkt Polski: –1,8 m
fot. Wikipedia
Warte zobaczenia domy podcieniowe znajdują się także poza wyżej wymienionymi trasami:
Klecie (wschód od Malborka) – znajduje się tu okazały dom podcieniowy, zaliczany do najbardziej monumentalnych i malowniczych domów podcieniowych na całych Żuławach, zbudowany w 1750, jest to budynek dwukondygnacyjny, kryty dachem dwuspadzistym i ryglowym podcieniem wspartym na 9 słupach.
fot. Sławomir Milejski
Nowa Kościelnica (na południe od drogi łączącej Gdańsk z Nowym Dworem Gdańskim, okolice Kiezmarka) – mieści się tu jeszcze jeden dom podcieniowy, z kolumnami w stylu jońskim
Obiekty hydrotechniczne
Zalewane wodą Żuławy wymagały budowy nie tylko systemów melioracyjnych, ale także urządzeń odwadniających, jak typowe dla polderu wiatraki. W XIX w. zaistniała jednak potrzeba budowy urządzeń nowego typu, jak pompy parowe. Jedna z takich pomp, pochodząca z 1911 r., znajduje się w miejscowości Różany (gmina Gronowo Elbląskie) i uważana jest za perłę dawnej techniki mennonickiej. Przepompownia parowa zachowała się w całości i mogłaby stanowić dużą atrakcję dla turystów zainteresowanych urządzeniami hydrotechnicznymi. Istnieje duża szansa na przejęcie obiektu od jego właściciela (Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu), odrestaurowanie i udostępnienie turystom.
Perła mennonickiej techniki na Żuławach
Póki co, miłośnicy wszelkiego rodzaju urządzeń wodnych mogą się zadowolić obejrzeniem licznych obiektów nie związanych bezpośrednio z mennonitami, jak zwodzone mosty (Rybina, Nowy Dwór, Jezioro), śluzy (Gdańska Głowa, Biała Góra oraz Kanał Elbląsko-Ostródzki, który jest jedną z największych atrakcji turystycznych Północnej Polski. Organizowane na nim są rejsy statkiem z Elbląga do Małdyt i Ostródy oraz wycieczki w celu oglądania pochylni.
Kanał Ostródzko-Elbląski
Renata Głuszek