II Rzeczpospolita

1. Królestwo Polskie (1916–1918)

Możliwość utworzenia niepodległej Polski pojawiła się w czasie I wojny światowej. 5 listopada 1916 r. na ziemiach dawnego Królestwa Polskiego, które dostały się pod władzę Niemiec i Austro-Węgier, stworzono – na mocy wspólnej deklaracji obydwu mocarstw – marionetkowe państwo nazwane Królestwem Polski (nieformalnie: Regencyjnym Królestwem Polski). Państwo to praktycznie nie funkcjonowało jako twór suwerenny, znajdowało się pod kontrolą Niemiec i Austro-Węgier, nie miało wytyczonych granic, ale stało się zalążkiem późniejszej II Rzeczypospolitej.

Rada Regencyjna, październik 1917

 Ciekawostka

 Określenie “Rzeczpospolita” odnosi się do 4 ważnych okresów w historii Polski:

  • I Rzeczpospolita (połowa XV w. – 1795) – jest to konwencjonalna nazwa związku Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego
  • II Rzeczpospolita (listopad 1918 – 5 lipca 1945) – ten okres zapoczątkowało proklamowanie niezależnej Polski po I wojnie światowej a zakończyło wycofanie uznania polskiego rządu na emigracji przez USA i Wielką Brytanię
  • Polska Rzeczpospolita Ludowa (5 lipca 1945 – 4 czerwca 1989) – w tej nazwie brakuje liczby, ponieważ władze komunistyczne nie chciały nawiązania do poprzedników, zwłaszcza II RP
  • Rzeczpospolita Polska (obecna nazwa oficjalna) / III Rzeczpospolita (od 4 czerwca 1989) – ta nazwa odnosi się do współczesnej Polski

Istnieje jeszcze nieoficjalny termin “IV Rzeczpospolita”, który obejmuje lata 2005 – 2007, kiedy władzę w Polsce sprawowała partia Prawo i Sprawiedliwość Jarosława Kaczyńskiego, będąca w głębokiej opozycji wobec III RP. Określenie IV RP oznacza program polityczny ówczesnego PiS-u, który negował osiągnięcia III RP, a zwłaszcza porozumienie Okrągłego Stołu.

2. II Rzeczpospolita (1918–1939)

Polska niepodległa wyłoniła się na skutek zmian na mapie politycznej świata będących wynikiem I wojny światowej, a konkretnie upadku Cesarstwa Austro-Węgierskiego, upadku Niemiec oraz rewolucji lutowej i październikowej w Rosji. Polacy nie stali w tych konfliktach bezczynnie, gdyż dostrzegli w I wojnie światowej możliwość utworzenia niepodległego państwa polskiego. Jeszcze w trakcie wojny na ziemiach zaborów powstawały polskie formacje wojskowe, w tym słynne Legiony Polskie Józefa Piłsudskiego, działające na terenie zaboru austro-węgierskiego, na terenach tych powstawały także liczne ośrodki władzy polskiej (często o charakterze ludowym), w tym Rady Regencyjnej w Warszawie i Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie, z których wyłoniła się potem polska władza państwowa. Na zdjęciu powyżej: godło Polski z lat 1919–1927. 

Józef Piłsudski i jego sztab w Kielcach, sierpień 1914

 Marsz Pierwszej Brygady

2.1 Kształtowanie się granic

Na kształt nowo powstałego państwa (11 listopada 1918 – 17 września 1939), którego oficjalna nazwa to II Rzeczpospolita, złożyły się następujące czynniki:

1. Traktaty międzynarodowe:

Traktat Wersalski (28 czerwca 1919) – przyznał Polsce większą część zaboru pruskiego (Wielkopolska) i Prusy Zachodnie, Gdańsk i okolice funkcjonowały na zasadach pewnej autonomii jako Wolne Miasto Gdańsk (zob. „Podstawowe informacje”)

Traktat z Saint Germain (10 września 1919) – Polska objęła w administrację pozostające w gestii mocarstw zachodnich wschodnią część Śląska Cieszyńskiego i całą Galicję, czyli Małopolskę z Krakowem, Podkarpacie i zachodnią Ukrainę Lwowem, po czym ziemie te w 1923 r. przyznano już ostatecznie Polsce

Traktat z Trianon (4 czerwca 1920) – Polska dostała część Spiszu i Orawy

Traktat Ryski (18 marca 1921) – przyznał Polsce Wołyń, Polesie i dawne ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli ziemie zajęte przez Polaków w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921

2. Konflikty zbrojne, powstania

 a) opanowanie Wilna i okolic w wyniku tzw. buntu Żeligowskiego 9 października 1920 r. – ponieważ do Wilna roszczenia wysuwali także Litwini, spowodowało to głęboki kryzys w stosunkach polsko-litewskich i brak kontaktów dyplomatycznych do końca lat 30. (a i dziś stosunki polsko-litewskie na tych terenach nie należą do modelowych)

 b) wojna polsko-ukraińska na zachodniej Ukrainie (listopad 1918 – lipiec 1919) – doprowadziła do ustanowienia władzy polskiej na terenie Galicji Wschodniej, aż po rzekę Zbrucz

c) powstanie wielkopolskie (27 grudnia 1918 – 16 lutego 1919) – sprawiło, że na mocy Traktatu Wersalskiego do Polski włączono prawie całą Wielkopolskę

Polskie wojsko w Poznaniu

d) wojna polsko-bolszewicka (14 lutego 1919 – marzec 1921) – przyczyniła się do ustanowienia kształtu wschodniej granicy polskiej (zob. Traktat Ryski), a także zahamowała ekspansję na zachód Europy Rosji bolszewickiej, której wojska dotarły aż pod Warszawę. Jednym z ważniejszych momentów tej wojny była tzw. Bitwa Warszawska (13 –25 maja 1920), sklasyfikowana na 18 miejscu listy przełomowych bitew świata. Bitwa ta, którą dowodził Józef Piłsudski, określana jest w Polsce mianem „cudu nad Wisłą”

Bitwa pod Miłosną, 1920

 Fragmenty filmu „1920. Bitwa warszawska” (2011) 

e) powstania śląskie (1919, 1920, 1921) – II i III powstanie śląskie było ściśle związane z zarządzonym na mocy Traktatu Wersalskiego plebiscytem mającym rozstrzygnąć kwestię przynależności Górnego Śląska (część Ślązaków optowała za przynależnością do Polski, część do Niemiec, część domagała się autonomii). III powstanie (2/3 maja – 5 lipca 1921) wybuchło już po niekorzystnym dla Polski plebiscycie (zob. plebiscyt śląski), miało wpłynąć na ostateczne decyzje i ugrać dla Polski co się da, w związku z czym władze Polski delegowały na te tereny doświadczoną kadrę wojskową (to samo robili Niemcy). Militarnie nie zostało rozstrzygnięte, jednak w jego wyniku Polska otrzymała wprawdzie tylko 1/3 terenu Górnego Śląska, ale za to z obszarami uprzemysłowionymi, co było gospodarczo bardzo dla II RP korzystne.

 Powstańcy śląscy

 Powstania wielkopolskie i śląskie w fotosach

 f) plebiscyty

plebiscyt śląski (20 marca 1921) – 40,4 % uczestników opowiedziało się za Polską, 50,6% za Niemcami, ale na ostateczne decyzje wpłynęło III powstanie śląskie. Ostatecznie w 1922 r. w Genewie Polska otrzymała 29% obszaru plebiscytowego, z którego utworzono potem autonomiczne Województwo Śląskie (1922 – 1939). Województwo Śląskie miało własny parlament, skarb i bardzo szeroki zakres uprawnień i do tych właśnie tradycji odwołuje się współczesny, kontrowersyjny dla wielu Polaków Ruch Autonomii Śląska, którego 3 członków od 2010 r. oficjalnie wchodzi w skład lokalnego samorządu.

plebiscyt na Warmii i Mazurach (11 lipca 1920) – większą część tego obszaru włączono do Niemiec

g) zajęcie Zaolzia (potoczna nazwa zachodniej części górnośląskiego Księstwa Cieszyńskiego, położonego na Śląsku Cieszyńskim, zamieszkanego w przeważającej części przez ludność polską) – po przegraniu sprawy Zaolzia, które zostało przyznane Czechosłowacji, Polska zajęła te tereny w październiku 1938 r.

2.2 Kształtowanie się struktury państwa

Za formalny początek II Rzeczypospolitej (II RP) przyjmuje się 11 listopada 1918 roku, kiedy to Józef Piłsudski objął władzę wojskową z rąk Rady Regencyjnej w Warszawie. Dzień ten jest obecnie oficjalnym świętem narodowym. 14 listopada Piłsudski przejął również władzę cywilną i zaczął sprawować najwyższy urząd w państwie jako Tymczasowy Naczelnik Państwa. Jako pierwsze niepodległą Polskę uznały Niemcy –15 grudnia 1918 r., następnie Francja – 24 lutego 1919 r., Wielka Brytania – 25 lutego 1919 r. i Watykan – 27 marca 1919 r.

Józef Piłsudski

Ustrój polityczny II RP zmieniał się i zależnie od obowiązującej konstytucji były to:

  •  1919-1926 – republika parlamentarna, ustrój polityczno-demokratyczny
  • 1926-1939 – republika prezydencka, ustrój autorytarny
  • 1939-1945 – republika prezydencka w stanie wojny

Odejście od ustroju polityczno-demokratycznego na rzecz autorytarnego było spowodowane licznymi kryzysami rządowymi i niemożnością sprawowania efektywnej władzy przez koalicję prawicy i lewicy (rządy zmieniały się co kilka miesięcy lub nawet co miesiąc, w skrajnych przypadkach co kilka dni). W tej sytuacji Józef Piłsudski (niesprawujący w tym czasie oficjalnego urzędu) zdecydował się na dokonanie zamachu i obalenie legalnej władzy, co nastąpiło w dniach 11-14 maja 1926 r. Władzę objęli ludzie związani z Piłsudskim i nastąpiło przesunięcie akcentów władzy w kierunku wykonawczym, co usankcjonowała konstytucja kwietniowa z 1935 r. Po przewrocie majowym realnie najwyższą władzę w państwie posiadał Józef Piłsudski, który piastował urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Na zdjęciu: walki uliczne w Warszawie w czasie zamachu majowego.

Okres ten w dziejach II RP nazywany jest sanacją (sanatio = uzdrowienie). Nie jest to, niestety, chlubny epizod, ponieważ z protestującą opozycją demokratyczną rozprawiano się niezwykle brutalnie, wielu działaczy trafiło do więzienia w Brześciu, gdzie byli bici i poniżani, wielu emigrowało.

 2.3 Podstawowe informacje

  • stolica: Warszawa
  • hymn: Mazurek Dąbrowskiego
  • godło: biały orzeł na czerwonym tle
  • powierzchnia: 389 720 km² (stan z października 1938 po zajęciu Zaolzia)
  • liczba ludności: 34 849 000 (szacunek z 1939 r., wg spisu z 1931 r. – 31 918 000)
  • struktura narodowościowa: Polacy (68,9%), Ukraińcy (16%), Żydzi (10%), Białorusini (6%), Niemcy (4%)
  • jednostka monetarna: złoty polski
  • państwa sąsiedzkie: Niemcy, ZSRR, Czechosłowacja, Słowacja, Litwa, Łotwa, Rumunia, Węgry

Kobiety z Galicji, 1915

  • terytoria zależne i autonomiczne:

– Województwo Śląskie (autonomia)

Budynek Sejmu Śląskiego w Katowicach, obecnie siedziba Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego

– Wolne Miasto Gdańsk – miało własną konstytucję (zatwierdzaną przez Ligę Narodów), hymn, parlament (Volkstag), będący organem ustawodawczym, oraz Senat, stanowiący władzę wykonawczą. Kompetencje władz gdańskich były w wielu dziedzinach ograniczone na rzecz Ligi Narodów (której reprezentantem na terenie WMG był Wysoki Komisarz) i Polski, którą reprezentował Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej. Językiem urzędowym był język niemiecki, lecz dokumenty wysyłane do Polaków i Kaszubów zamieszkujących WMG miały dołączane tłumaczenie na język polski.

Waluta Wolnego Miasta Gdańska

Prezydenci:

  • Józef Piłsudski (naczelnik) – 14 listopada 1918 – 11 grudnia 1922
  • Gabriel Narutowicz – 11 grudnia 1922 – 16 grudnia 1922 (zamordowany)
  • Maciej Rataj (pełnił obowiązki prezydenta RP jako marszałek Sejmu) – 16 grudnia 1922 – 22 grudnia 1922
  • Stanisław Wojciechowski – 22 grudnia 1922 – 14 maja 1926 (obalony)
  • Maciej Rataj (pełnił obowiązki prezydenta RP jako marszałek Sejmu) 15 maja 1926 – 4 czerwca 1926
  • Ignacy Mościcki – 4 czerwca 1926 – 30 września 1939

W okresie od 18 listopada 1918 r. do 30 września 1939 r. w II RP funkcjonowało 31 rządów (jeden nie został utworzony), a władzę sprawowało 19 premierów.

2.4 Podstawowe problemy, sukcesy i porażki

Najważniejszym zadaniem po odzyskaniu niepodległości była budowa nowoczesnego państwa i przezwyciężenie różnic wynikających z przynależności poszczególnych ziem do różnych państw zaborczych, a więc scalenie w jedność obszarów różniących się systemami instytucjonalnymi, ekonomicznymi, finansowymi, walutowymi, prawnymi, edukacyjnymi itd.

Warszawa, Krakowskie Przedmieście

Do sukcesów II RP należy zaliczyć odbudowę polskiej gospodarki po okresie zaborów i rujnującej polskie ziemie I wojnie światowej oraz rozbudowę przemysłu, który na wschodnich ziemiach Polski prawie nie istniał (Rosjanie nic tu nie inwestowali). Podstawowymi problemami ówczesnej gospodarki była hiperinflacja z lat 1923/24, wojna celna z Niemcami oraz wyszukanie rynków zbytu dla polskich towarów, zwłaszcza węgla. Sztandarowymi inwestycjami tego okresu są Centralny Okręg Przemysłowy aktywizujący gospodarczo południowo-centralne dzielnice Polski, port w Gdyni oraz linia węglowa Katowice – Gdynia.

Stocznia w Gdyni, Polski liniowiec pasażerski „Piłsudski”, lata 30.

Kolejnym pilnym problemem do rozwiązania była reforma rolna. Struktura rolna w Polsce była nieco archaiczna, bazując na wielkich posiadłościach ziemskich, podczas gdy wielu chłopów nie posiadało kawałka ziemi.  Podział ziemi był koniecznością, ale II RP nie zdołała się uporać z tą kwestią.

fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Odzyskanie wolności bardzo pozytywnie przełożyło się na rozwój polskiej kultury. Dwudziestolecie międzywojenne jest czasem rozkwitu literatury, teatru, muzyki oraz sztuk plastycznych. Światowy rozgłos osiągnęli m.in. kompozytor Karol Szymanowski (na zdjęciu obok), pianista Ignacy Paderewski czy śpiewak operowy Jan Kiepura. W dziedzinie nauki wielkim poważaniem cieszyła się na świecie polska filozofia i matematyka. (Czytaj też: Matematyka w Szkockiej.)

Słabością tego okresu była niestabilność systemu politycznego oraz nieustanne kryzysy rządowe, czemu nie zapobiegł przewrót majowy i wprowadzenie rządów autorytarnych. Gorąca temperatura sporów politycznych doprowadziła m.in. do zabójstwa pierwszego demokratycznie wybranego prezydenta II RP Gabriela Narutowicza (16 grudnia 1922 r.) oraz braku porozumienia w rozdartym waśniami parlamencie. Brutalnie rozprawiano się z opozycją. Do tych problemów dochodziły konflikty i spory na tle narodowościowym, czemu sprzyjała niejednolita struktura narodowościowa II RP. Nie udało się przeprowadzić reformy rolnej ani rozwiązać nękających Polskę problemów gospodarczych. Na zdjęciu: prezydent Gabriel Narutowicz.

Istotnym problemem II RP było zapewnienie Polsce bezpieczeństwa drogą odpowiednich sojuszy międzynarodowych. Szczególne zagrożenie stanowiły Niemcy i ZSRR. Z obydwoma tymi krajami II RP zawarła odpowiednie traktaty: 25 lipca 1932 r. pakt o nieagresji z ZSRR, a w styczniu 1934 r. deklarację o niestosowaniu przemocy z Niemcami (miała obowiązywać przez 10 lat). Co jednak ciekawe, złudzeń na ich temat nie miał Józef Piłsudski, który proroczo powiedział: „Mając te dwa pakty, siedzimy na dwóch stołkach – to nie może trwać długo. Musimy wiedzieć […] z którego spadniemy najpierw i kiedy.”

2.5 Koniec II RP

24 października 1938 r. minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop zażądał od Polski przyłączenia do Niemiec Wolnego Miasta Gdańska oraz budowy eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej łączącej Prusy Wschodnie z Rzeszą w zamian za przedłużenie deklaracji o nieagresji na 25 lat. Gdy żądanie to zostało odrzucone, 28 kwietnia 1939 r. Niemcy wypowiedziały pakt o nieagresji. 1 września 1939 r. o godz. 4.40, bez wypowiedzenia wojny i ogłoszenia mobilizacji, wojska niemieckie uderzyły na Polskę na całej długości polsko-niemieckiej granicy oraz z terytorium Moraw i Słowacji, co spowodowało, iż łączna długość frontu wyniosła ok. 1600 km, stawiając państwo polskie w niekorzystnym położeniu strategicznym.

1 września 1939. Granica Polski i Wolnego Miasta Gdańska

17 września 1939 r. wieczorem, po napaści zbrojnej ze strony ZSRR (efekt porozumienia Ribbentrop-Mołotow), rząd pod kierownictwem Sławoja Składkowskiego, prezydent Ignacy Mościcki oraz Generalny Inspektor Sił Zbrojnych Edward Rydz-Śmigły opuścili terytorium państwa polskiego, udając się do Rumunii. Osamotniona Polska, podzielona pomiędzy Niemcy i Rosję, ponownie utraciła swoją niepodległość.

 Niemiecka i radziecka inwazja na Polskę, wrzesień 1939

2.6 Józef Piłsudski

Był najważniejszą postacią polskiej sceny politycznej okresu międzywojennego. Urodził się w 1867 r. w Żułowie pod Wilnem w patriotycznej rodzinie. Od młodości aktywnie uczestniczył w ruchu socjalistycznym, a za współudział w rosyjskich spiskach antycarskich był zesłany na Sybir. Przewidując wybuch wojny światowej i dostrzegając w tym okazję do odbudowy niepodległego państwa polskiego, organizował polskie jednostki militarne, szkoły wojskowe i kursy. Po wybuchu I wojny stworzył na terenie zaboru rosyjskiego Legiony Polskie z legendarną I Brygadą, którą dowodził, a także tajne wojsko niepodległościowe – Polską Organizację Wojskową. Po skierowaniu się przeciwko Niemcom, został przez nich osadzony w więzieniu w Magdeburgu. Wypuszczony na wolność, przejął z rąk działającej w Warszawie Rady Regencyjnej władzę wojskową (11 listopada 1918 r. – dzień ten jest dziś oficjalnym świętem państwowym III RP) i cywilną, stając się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. W czasie wojny polsko-bolszewickiej (1919-1921) przyczynił się do klęski Sowietów w bitwie warszawskiej. W marcu 1920 r. został pierwszym marszałkiem odrodzonej Polski.

Piłsudski był orędownikiem federacji Polski z Litwą i Ukrainą, ale idei tej nie udało mu się zrealizować. W 1923 r. wycofał się z czynnego życia politycznego, ale powrócił do niego w 1926 r. wskutek rozczarowania przedłużającym się kryzysem rządowym. Był organizatorem zamachu stanu, tzw. przewrotu majowego (11-14 maja 1926) obalającego legalnie wybrany rząd i prezydenta. Sam ustanowił się dyktatorem, piastując urzędy Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych oraz Ministra Spraw Wojskowych, ale praktycznie decydując o losach państwa. Dzięki jego polityce zagranicznej (doprowadził w 1932 r. do paktu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim, a w 1934 r. do deklaracji o niestosowaniu przemocy w stosunkach z Niemcami) oraz twardej postawie przeciwko polityce wielkich mocarstw, poprawił i umocnił międzynarodową pozycję Polski. W stosunkach wewnętrznych zwalczał negatywne cechy polskiego systemu politycznego – sejmowładztwo, partyjnictwo oraz korupcję polityczną. Zmarł 12 maja 1935 r., a jego pogrzeb stał się żałobną manifestacją całego społeczeństwa, widzącego w marszałku Piłsudskim prawdziwego męża stanu i niekwestionowany autorytet państwowy, aczkolwiek miał w II RP także wielu wrogów. Spoczął na Wawelu. Z osobą Piłsudskiego związanych jest wiele legend. Słynna była jego klacz Kasztanka, która odznaczała się przywiązaniem do swego pana i tylko jego uznawała. W wypowiedziach dotyczących Polaków nie stronił od bardzo surowych, nieraz wulgarnych ocen. Powiedział m.in.: „Choć nieraz mówię o durnej Polsce, wymyślam na Polskę i Polaków, to przecież tylko Polsce służę.” Do zabawniejszych powiedzonek Marszałka należy ta, że „Racja jest jak dupa. Każdy ma swoją”. Na zdjęciu powyżej: Piłsudski na Kasztance.

 3. Rząd RP na uchodźstwie

Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 r., jeszcze tego samej nocy, polskie władze – prezydent Ignacy Mościcki, rząd oraz i Naczelny Wódz marszałek Edward Rydz-Śmigły – opuściły Polskę celem kontynuowania działalności we Francji. Droga do niej wiodła przez Rumunię, na której pomoc liczono (oba kraje wiązał sojusz wojskowy), ale władze Rumunii, pod naciskiem III Rzeszy, ZSRR i Francji, postanowiły uchodźców internować.

W tej sytuacji, zgodnie z konstytucją, Mościcki zrezygnował z urzędu, powierzając go marszałkowi Sejmu Władysławowi Raczkiewiczowi, a funkcję premiera 1 października 1939 r. objął gen. Władysław Sikorski (w skład nowego rządu weszli głównie przedstawiciele opozycji) – obaj zdołali wcześniej przedostać się do Paryża. Tym samym prawnomiędzynarodowa ciągłość naczelnych władz państwowych II RP została zachowana, a rząd Sikorskiego został natychmiast uznany przez Francję, Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię, a potem przez inne państwa zaprzyjaźnione i neutralne. Siedzibą rządu był początkowo Paryż, następnie Anders, a od czerwca 1940 r. Londyn.

Generał Władysław Sikorski we Francji

Głównymi celami rządu emigracyjnego było uczestnictwo w walce z Niemcami na terenie Europy zachodniej i budowa polskich Sił Zbrojnych na zachodzie oraz wspieranie akcji polskich sił zbrojnych w okupowanej Polsce i budowa struktur Polskiego Państwa Podziemnego.

3.1 Ważniejsze przedsięwzięcia rządu emigracyjnego w okresie II wojny światowej

Europa Zachodnia

Utworzenie licznych jednostek sił zbrojnych (m.in. Brygada Strzelców Karpackich, I Korpus Polski – od 1942 I Korpus Pancerno-Motorowy, Samodzielna Brygada Spadochronowa, 1. Dywizja Pancerna), które potem aktywnie walczyły z Niemcami na wszystkich frontach świata i wniosły znaczący wkład w ostateczne wyzwolenie Europy zachodniej.

Na portalu „Holandia bez tajemnic”, w rozdziale II wojna światowa, znajdą Państwo kilka artykułów poświęconych Polakom wyzwalającym Holandię.

 Polskie siły zbrojne na Zachodzie 

1 Dywizja Pancerna generała Stanisława Maczka

ZSRR (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich)

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ZSRR 30 lipca 1941 r. (tj. po ataku Niemiec na Rosję) w siedzibie Foregin Office w Londynie, których konsekwencją było utworzenie na terenie Rosji radzieckiej armii polskiej pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Do czasu przebywania terytorium ZSRR w kwestiach operacyjnych miała podlegać Naczelnemu Dowództwu ZSRR, a w sprawach organizacyjnych – Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Armia ta została ewakuowana później do Syrii, a stosunki polsko-radzieckie zostały zerwane po odkryciu 13 kwietnia 1943 r. przez Niemców masowych grobów polskich jeńców wojennych z obozów w Ostaszkowie, Starobielsku i Kozielsku. Na zdjęciu powyżej: żołnierze generała Andersa.

Ekshumacja zwłok pomordowanych oficerów w Katyniu, 1943

 Katyń (dokument) / „Katyń” (2007), sceny egzekucji 

Polska

Powołanie pod koniec 1940 r. Delegatury Rządu na Kraj, jako reprezentacji rządu w okupowanym kraju, tworzenie tajnych sił zbrojnych, które od 14 lutego 1942 nosiły nazwę Armii Krajowej.

 Armia Krajowa Okręg Wołyń, batalion kpt. Kazimierza Filipowicza pd. Kord / fot. IPN

3.2 Okres powojenny

Dalsze istnienie rządu emigracyjnego stanęło pod znakiem zapytania, gdy na konferencji międzynarodowej w Jałcie (4–11 lutego 1945) zdecydowano o powołaniu Polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, utworzonego z przedstawicieli rządu londyńskiego oraz utworzonego przez komunistów w Warszawie Tymczasowego Rządu RP. Rząd ten miał przeprowadzić w Polsce wolne wybory do sejmu ustawodawczego. 25 czerwca 1945 rząd Tomasza Arciszewskiego w nocie przekazanej zwycięskim mocarstwom odrzucił postanowienia konferencji w Teheranie i Jałcie, stwierdzając, że swoje uprawnienia konstytucyjne przekazać może tylko rządowi wyłonionemu w wolnych wyborach w kraju. Tymczasowy Rządu Jedności Narodowej został jednak utworzony, a emigrację reprezentował w nim Stanisław Mikołajczyk (jeden z premierów rządu emigracyjnego).

Stanislaw Mikolajczyk w Poznaniu, 5 lipca, 1945

Powołanie tej struktury spowodowało cofnięcie 6 lipca 1945 r. uznania dyplomatycznego dla rządu w Londynie przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się 19 stycznia 1947 r. pod ścisłą kontrolą władz komunistycznych a jego wyniki zostały sfałszowane, przyznając komunistom całkowitą władzę (sam Mikołajczyk uciekł potajemnie z kraju). Mocarstwa zachodnie wyniki wyborów uznały za obowiązujące.

Decyzja ta nie zakończyła działalności rządu emigracyjnego (ostatni premier złożył urząd 22 grudnia 1990), ale praktycznie przestał się polityczne liczyć, a jego autorytet dodatkowo podkopało skłócenie polskiej emigracji na Zachodzie. Działalność Rządu RP na uchodźstwie zakończyło przekazanie Lechowi Wałęsie w 1990 r. insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej przez ostatniego prezydenta emigracyjnego Ryszarda Kaczorowskiego. Na zdjęciu: Krzyż i Wielka Wstęga Orderu Orła Białego II RP.

 3.3 Władysław Sikorski – zagadkowa śmierć polityka

Najwybitniejszą postacią polskiego rządu emigracyjnego był generał Władysław Sikorski (20 maja 1881 – 4 lipca 1943), którego śmierć w katastrofie lotniczej w Gibraltarze stała się kolejną wielką zagadką polskiej historii i tematem wielu hipotez i domysłów.

W czasie I wojny światowej Sikorski był jednym ze współzałożycieli nielegalnych polskich organizacji niepodległościowych, walczył w Legionach Polskich i brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej (1919–1921). W II Rzeczpospolitej pełnił najważniejsze funkcje rządowe, był m.in. premierem (1922–1923) i ministrem spraw wojskowych (1923–1924). Po zamachu majowym, którego nie poparł, przeszedł do opozycji i został odsunięty od władzy. W rządzie emigracyjnym pełnił od 1 października 1939 r. funkcję premiera rządu RP na uchodźstwie oraz Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych. Jako zwierzchnik sił zbrojnych, aktywnie działał na rzecz utworzenia polskich wojsk na Zachodzie.

Po inwazji Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku Sikorski dążył do nawiązania z Rosją stosunków dyplomatycznych, a w wyniku zawartych porozumień tysiące Polaków zostały wypuszczone z więzień i obozów pracy i zrekrutowane do powstałej tam polskiej armii. Premier twardo jednak obstawał przy przywróceniu wschodniej granicy Polski sprzed 17 września 1939, co rodziło napięcia nie tylko między nim a Stalinem, ale także koalicjantami, którzy pragnęli przede wszystkim zapewnić sobie współpracę ZSRR nawet kosztem interesów Polski.

Kres współpracy dyplomatycznej rządu emigracyjnego i radzieckiego położyło odkrycie przez Niemców w kwietniu 1943 r. masowych grobów zaginionych polskich oficerów. Żądanie wysłania dla ich zbadania Międzynarodowego Czerwonego Krzyża dało Stalinowi pretekst do zerwania tej współpracy. Zachodni alianci nie kwapili się do wyjaśniania niewygodnej dla nich sprawy, narażającej ich na zadrażnienia z tak potrzebnym sojusznikiem. W tej sytuacji śmierć Sikorskiego w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem 4 lipca 1943 (samolot runął tuż po starcie do wody, uratował się jedynie czeski pilot) została odczytana jako zamach na życie niewygodnego dla aliantów i ZSRR polityka (jako potencjalnych inspiratorów wymienia się władze brytyjskie, radzieckie lub emigracyjną opozycję).

Generał Sikorski na Gibraltarze, krótko przed śmiercią

Teorie te, mówiące m.in. o wcześniejszym otruciu premiera, doprowadziły w 2008 r. do ekshumacji zwłok generała, spoczywającego od 1993 r. na Wawelu. Badania wykazały jednoznacznie, że Sikorski zginął od obrażeń w wyniku katastrofy, ale okoliczności tej katastrofy nadal pozostają niewyjaśnione i budzą emocje.

Sprawy nie ułatwia niedostępność archiwów brytyjskich. Do dziś część ustaleń komisji RAF, które w 1943 r. przekazano rządowi polskiemu, pozostała tajna, a współcześnie miał do nich dostęp zaledwie jeden polski historyk. Tropy być może prowadzą do Moskwy, a sugerujący je dokument z klauzulą Top Secret, ujawniony w 2000 r., został ponownie zamknięty w archiwach na 30 lat. Jest więc o czym dyskutować i jest na podstawie czego budować mniej lub bardziej poważne teorie spiskowe (Polacy to lubią!)

 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.