Hij werd geboren te Utrecht in Nederland, maar bracht het grootste deel van zijn leven door in Polen, waar hij een ongelooflijke carrière maakte. Niet alleen was hij een belangrijke architect in het Warschau van de tweede helft van de 17de eeuw. Hij werd in de adelstand verheven, verwierf een fortuin en een groot aanzien. Veel aristocraten en zelfs koningen vroegen zijn diensten.
De held van dit verhaal is Tielman van Gameren (1632 – 1706), een getalenteerde zoon 
van de kleermaker Jacob Janszoon van Gameren. Om een uitgebreide opleiding in de kunst en architectuur te volgen ging hij als jonge man uit Utrecht, ondersteund door zijn familie, naar Duits-land en Italië, waar hij zijn lot ontmoette in de persoon van de nog jonge Stanislaw Heraclius Lubomirski, zoon van één der machtigste Poolse magnaten die hem uitnodigde naar Polen te komen. Daarvoor leerde Tielman eerst architectuur in zijn eigen land, onder leiding van de bekende ontwerper Jacob van Campen, de grootste Nederlandse architect van die tijd. Enige tijd later bezocht hij opnieuw Italië en Duitsland.
Afbeelding: zelfportret Tielman van Gameren
In Venetië kreeg hij erkenning als de schilder, waarop de Italiaanse schilder en graveur Marco Boschini in het gedicht „Carta del Navigeren pitoresco” schreef dat: „Hij een bijzonder elegant colorist en een groot schilder van 
mythologische scènes en naakten is”. Helaas heeft geen van zijn schilderijen hem overleefd, noch in Nederland, noch in Venetië, noch in Polen. Het is wel opmerkelijk dat zo’n gerespecteerd persoon geen serieus portret of zelfportret heeft nagelaten, met uitzondering van een zelfgemaakte schets uit 1667, getekend in inkt op de achterkant van aantekeningen.
In het buitenland studeerde deze Nederlan-der, meetkunde, geestes wetenschappen, en vestingbouw. Dus goed opgeleid, kwam hij in de belangstelling van e jonge Lubomirski, die een zoon was van Jerzy Sebastian Lubomirski, hofmaarschalk van het Pools-Litouwse gemenebest van twee naties. Er wordt verondersteld dat beide mannen elkaar troffen in een Venetiaanse boekhandel.
Afbeelding: De eerste pagina van “Adverbium Moralium” van Stanislaw Lubomirski Heraclius, gravure, 1688, particuliere collectie / www.malarze.com
AANKOMST IN POLEN
Lubomirski junior heeft de talentvolle Nederlander bij zijn vader aanbevolen, die hem vroeg om in zijn dienst te komen als ingenieur en expert op het gebied vestingwerken. Tielman 
van Gameren kwam in Polen aan in 1661 en bleef daar de rest van zijn leven bij de familie Lubomirski in dienst. Hij begon zijn werk als specialist bij de militaire versterkingen (zijn eerste werken waren taluds, bruggen, forten en zelfs ook verdedigingsmachines). In 1665 nam hij deel aan het gewapende optreden van Jerzy Sebastian Lubomirski (afbeelding links) tegen Koning John Casimir (de maarschalk verzette zich tegen de pogingen van de koning om de absolute macht te verwerven). Deze beruchte episode werd hem vergeven omdat Tielman later in het koninklijke leger diende en zelfs deelnam aan de strijd tegen de Turken bij Chocim en ook aan de expeditie van koning John III Sobieski bij Wenen. Voor deze prestaties in 1672 kreeg van Gameren de titel van koninklijke architect aan het hof van koning Michał Korybut Wiśniowiecki. Vier jaar later, tijdens de kroning van koning Jan III, werd de kunstenaar benoemd tot ridder van de Gouden Sporen, een titel die gelijk staat met de adellijke status. Die oorkonde is bewaard gebleven.
Ridder van het Gulden Spoor diploma (1676)
Dit stelde hem in staat zich definitief in Polen te vestigen en ook de Poolse Anna Komorowska te trouwen. Wat meer zegt is dat zijn naam van toen af aan vaak in de Poolse vorm als Tylman Gamerski werd geschreven.
Na de dood van Jerzy Sebastian Lubomirski trad de Nederlander in dienst van zijn zoon 
Stanislaw Heraclius. Hij was toen al een Groot-maarschalk van de Kroon en één van de knapste koppen van het gemenebest (hij was verder één van de grootste schrijvers van het 17de eeuwse Polen). De opdrachten van de andere leden van adellijke families werden door Tielman slechts sporadisch aanvaard. Pas in de jaren ’90 groeide het aantal klanten van van Gameren. Onder die gelukkigen was koningin Maria Kazimiera, de geliefde vrouw van Jan III Sobieski.
Afbeelding: Stanislaw Heraclius Lubomirski
Dankzij de talrijke orders werd Tielman een welgesteld en gerespecteerd persoon. Zijn geluk was dat, tijdens het bewind van koning Sobieski, Warschau een periode van grote opbloei in de bouw beleefde. Daarom vestigde hij zich in de hoofdstad in de nabijheid van het huidige Belvedere en stierf in 1706 in zijn eigen huis. Helaas, het graf van de beroemde architect van Warschau is verdwenen. Hij werd begraven in de kapel van Moskou (uit een interessant verleden, dit terzijde), die in 1818 werd afgebroken om plaats te maken voor het Staszic Palace. Zijn bezittingen schonk Tielman aan een aantal religieuze instellingen.
ARCHITECT VAN WARSCHAU
Nadat Tielman het leger verliet, richtte hij zijn belangstelling alleen op de burgerlijke architectuur als paleizen, kastelen, tuinen, paviljoenen en kerken. Hij ontwierp ook graven en… zelfs het stedelijk chalet! De overgrote meerderheid van de gebouwen kwam tot stand in Warschau. Volgens Professor Stanislaus Mossakowski, bouwde de Nederlandse architect maar liefst 75 projecten en geen andere architect die werkzaam was in de landen van het gemenebest kan met hem worden vergeleken.
Tylman Gameren toont Stanisław Heraclius Lubomirski plannen van de Bernardine kerk en klooster in Czerniakow; fresco uit de kerk
„Bouwde” ‘is niet het juiste woord want Tielman was een architect van het nieuwe type – hij ontwierp zonder toezicht te houden op de uitvoering. Hij gaf alleen leiding aan de belangrijkste delen. Dit had een negatieve kant want de bouwers waren niet altijd in staat om de uitdagingen aan te gaan, vooral omdat de schetsen van de architect vaak vaag waren. Het waren alleen kleinschalige tekeningen.
KENMERKEN VAN DE ARCHITECTUUR
Tielmans stijl is te definiëren als classicerende hoge barok architectuur. Dit betekent dat de structuren worden gekenmerkt door vrede en h
armonie. Veel kenmerken van zijn bouwstijl ontstonden uit de traditionele Nederlandse architectuur maar ook uit de ontwerpen van de classicerende Noord-Italiaanse kunstenaars, zoals Andrea Palladio en Vincenzo Scamozzi. De Nederlandse architect introduceerde en populariseerde in Polen een decoratief element in de vorm van een timpaan ondersteund door kolommen, voor het paleis geplaatst. Dit antieke thema, voor het eerst gebruikt bij het paleis in Pulawy, werd vele malen overgenomen bij Poolse adellijke herenhuizen en paleizen.
De foto hierboven: de timpaan van het Kasteel Ostrogski, Warschau
Herenhuis in Bobra Wielka
Hij introduceerde ook een eigen vorm voor Poolse paleizen, gebouwd op basis van een rechthoek met in het midden en op de hoeken breuken, met een enorme centrale hal, meer-kamer appartementen aan de zijkanten en een grote trap in het midden. Natuurlijk moest van Gameren zich aanpassen aan de smaak en de eisen van zijn Poolse klanten. Zij waardeerden stabiliteit en comfort meer dan esthetiek. Het was niet altijd mogelijk om de juiste bouwmaterialen en een gekwalificeerde aannemer te vinden. Daarom werd in het grootste deel van de woningen slechts baksteen en gips gebruikt, en veel minder natuursteen of marmer. Echter, waar de klant meer geld wilde uitgeven, werden de gebouwen verfijnd. Een uitstekend voorbeeld daarvan was het Krasinski Paleis, dat vanaf het begin gezien werd als een van de mooiste adellijke residenties in Warschau.
Krasinski paleis – een model (volgens het oorspronkelijke ontwerp van Tylman)
Ondanks deze beperkingen is Tielman er in geslaagd prachtige bouwwerken te creëren en is zijn architectuur verfijnd en goed doordacht. De Nederlandse architect schuwde ook het ontwerpen van kerken niet – in die ontwerpen gebruikte hij de centrale architectonische vorm en de axiale symmetrie.
DE MEEST INTERESSANTE WERKEN
Het primaat Michał Radziejowski paleis, ook wel het paleis van de Czapski (familie)
Paleis van de Czapski – aanzicht van 1750
Het Krasinski Paleis
Krasinski paleis, Bernardo Belotto „Canaletto” (18de eeuw)
Het Branicki paleis in Białystok, één van de best bewaardgebleven aristocratische herenhuizen in de landen van het gemenebest, in het Saksische tijdperk ook wel het „Versailles van het Noorden” genoemd.
Branicki paleis in Białystok
Paleis in Nieborów
Paleis in Nieborów
Ostrogski Kasteel in Warschau, verwoest tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar herbouwd precies volgens de oorspronkelijke tekeningen van Tielman (nu het Fryderyk Chopin Museum).
Ostrogski Kasteel in Warschau
Het is ook de moeite waard om te weten dat vanuit het „badhuis” (gebouwd door Tielman voor Heraclius Lubomirski) het „Paleis op het Water” in het Warschauer Park Łazienki is ontstaan. (Lees ook: Warschau).
Badkamer Lubomirski, het aanzicht uit de 17de eeuw
Onder de interessante religieuze gebouwen die we kunnen vinden, zijn:
De St. Anna Kerk in Krakau, die wordt beschouwd als een van de mooiste barokke gebouwen in Polen.
St. Anna Kerk in Krakau
De St. Kazimierz Kerk (de zogenaamde „sacramenten kerk”) in Warschau, voor 80% vernietigd in 1944, maar herbouwd.
St. Kazimierz Kerk in Warschau, Bernardo Belotto „Canaletto” (18de eeuw)
De Koninklijke Kapel naast de St. Maria Kerk in Danzig
Koninklijke Kapel in Danzig
Andere werken:
De Sophia Lubomirska grafsteen in Końskowola
Sophia Lubomirska’s grafsteen
De poort van de Heilige Drie-eenheid (Okopy Świętej Trójcy) – het voormalige bolwerk in Polen, langs de Dnjestr, aan de monding van Zbrucz.
Heilige Drie-eenheid – Kamieniecka poort
Het 17de eeuwse altaar van het Heilig Sacrament en de Heilige Drie-eenheid (het altaar van het vaderland) – verwoest in 1944 maar herbouwd.
Altaar van het Heilig Sacrament, in 1927
TIELMAN’S MEMORIALS
De omvang aan architectonische ontwerpen – afgeronde en niet-gerealiseerde – kunnen worden bekeken in de grote collectie van Tielman’s schetsen, die uniek zijn op Europese schaal. Ongeveer 800 van hen overleefden tot vandaag (ongeveer 180 zijn er verloren gegegaan tijdens de Opstand van Warschau in WWII).
Schets van het Bruhl paleis (bestaat niet meer)
Ze zijn opgeslagen in het tekeningen kabinet van de bibliotheek van de Universiteit van de Warschau. Ze werden eerst getekend met potlood en daarna afgewerkt met een bruine inkt. De tekeningen van beelden (ornamenten, grafstenen) worden gekenmerkt door een grote expressie, met de grote tekenvaardigheden van hun schepper. Sommige architecturale schetsen werden in 2003 getoond tijdens een speciale expositie in het Koninklijk Paleis in Warschau. Die tentoonstelling was ook in Amsterdam te zien.
Afbeelding: „Project standbeelden van engelen aan de kerk van St. Antonius in Warschau”, inkt schets, 1687.
Een andere architectonische erfenis is een verzameling van zijn boeken, die hij meebracht naar Polen en voortdurend aanvulde. De onderwerpen hebben niet alleen betrekking op de militaire, bouwkundige en technische onderwerpen, maar ook op geschiedenis, filosofie, theologie en natuurwetenschappen. In termen van de omvang van zijn belangstelling was Tielman echt een man van de Renaissance. Op het moment van zijn dood bestond de collectie uit 118 boeken, waarvan er slechts 53 behouden zijn gebleven, nu verspreid over verschillende collecties.
Tielman van Gameren was de grootste, meest originele en meest productieve architect in het gemenebest. Sommige schetsen die hij achterliet, tonen gedachten die hem beroemd hadden kunnen maken tot ver over de Poolse grenzen. Helaas, het lot was zijn werk niet vriendelijk gezind. Veel gebouwen werden verwoest tijdens de Tweede Wereldoorlog, hoewel een aantal ervan, zoals de St. Casimir Kerk (sakramentki) en het Krasinski Paleis met grote zorg zijn herbouwd.
Bruhl paleis bestaat niet meer, het aanzicht in 1939
Het altaar in St. Cross kerk werd ook herbouwd. Veel aristocratische residenties werden na de dood van Tielman veranderd en hebben hun oorspronkelijke vorm verloren.
Paleis in Puławy – projekt van Tielman
Paleis in Puławy – huidig aanzicht
Sommige projecten als Marywil (1693 – 1695) – het eerste hotel en commerciële complex in Warschau dat werd gesloopt om plaats te maken voor het Nationale Theater.
Marywil (bestaat niet meer)
Maar nog steeds zijn de sporen van de architectonische activiteit van Thielman zo onderscheidend dat, tijdens een wandeling door de Poolse hoofdstad, het gemakkelijk is zijn werken te vinden. Zonder Tielman van Gameren zou het beeld van de Poolse 17de eeuwse cultuur onvolledig zijn.
Krasinski paleis, 2012 / beeld: Renata Głuszek
300 jaar later nog, geeft de Nederlandse architect – Erick van Egeraat – toe dat er een grote fascinatie van de prestaties van Tielman uitgaat. Van Egeraat ontwierp de huidige ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden in Warschau, één van de mooiste ambassades (lees ook: Ambassade in de tuin). Maar dat is weer een ander verhaal…
Renata Głuszek
Gepubliceerd: 15 september 2012
Afbeelding: Wikipedia, Renata Głuszek