Koninklijk liefdesverdriet

Zelden in de geschiedenis heeft een koning troonsafstand gedaan uit liefde voor een vrouw. Polen had zo’n heerser die bereid was de troon te verlaten alleen om bij zijn vrouw te blijven, geliefd door hem, maar veracht door zijn volk.

Dit gebeurde in de 16^de eeuw en de hoofdspelers in het drama waren koning Zygmunt August (1520-1572) uit de Jagiellonski dynastie en Barbara Radziwillowna (1520-1551), een Litouwse aristocrate en weduwe van de kasteelheer van Gasztold. Hun heimelijke liefde en huwelijk zorgden voor verontwaardiging. De Polen beschouwden het een koning onwaardig om zulk een huwelijk aan te gaan en verachtte haar als een hoer om haar vele liefdesaffaires. Voor de latere generaties werd het echter het symbool van een mooie, onsterfelijke liefde.

Zygmunt August* was de enige zoon van koning Zygmunt Stary (de Oude), wiens Italiaanse vrouw, Bona Sforza van Bari, hem ook vier dochters schonk. De tweede zoon overleefde zijn vroeggeboorte (gevolg van een val van een paard tijdens een jachtpartij) niet. De zeer ambitieuze en politiek heel getalenteerde koningin Bona (één van de belangrijkste in de Poolse geschiedenis) wilde de Jagiellonski dynastie te versterken, maar helaas maakten toekomstige gebeurtenissen en de keuze van haar zoon een einde aan de hoop. Zygmunt August was een heel knappe man, cultureel, hoog opgeleid en tolerant (dat kwam in het tijdperk van de godsdienst- oorlogen niet vaak voor) maar had een groot seksueel temperament (hij had het warme zuidelijke bloed in zijn aderen). Hij hield van ervaren vrouwen bedreven in de kunst van de liefde. Het was dus geen wonder dat de jonge koning niet zo goed terecht kon bij zijn eerste vrouw, de jonge Elizabeth van Oostenrijk (de dochter van Habsburger Ferdinand I de koning van Hongarije-Bohemen) waarmee hij (6 mei 1543) in Krakau trouwde. Afb.: Zygmunt August, portret door Lucas Cranach Jr.

Volledig onvoorbereid op haar echtelijke plichten, timide en angstig, was Elizabeth niet in staat om het verlangen bij haar man op te wekken en erger, de situatie verslechterde nog door haar epilepsie. Onder die omstandigheden zag Zygmunt Augustus er geen belemmering in zijn vrouw te bedriegen en een liefdesverhouding aan te gaan met Barbara Radziwillowna. Die Radziwillowna, of juister gezegd, mevrouw Gasztold, was een heel mooie vrouw, blond met donkere ogen, charmerend in dure kleding en sieraden, in het bijzonder parels (de roem ervan was wijd verspreid over het huidige, Europa. Koningin Elizabeth I was zeer geinterresseerd in een aankoop ervan na Barbara’s dood). Verder was ze een vrijgevochten vrouw en een verfijnde verleidster, die vele minnaars had, die zeer bedreven was in de Ars Amatoria. Dus precies wat Zygmunt Augustus verwachtte van een perfecte minnares, dus stoorde het hem nauwelijks dat de “moralistische” Polen Barbara als een hoer zagen. Zeker zal hij niet voorzien hebben dat deze vroege romance zou uitlopen op een diepe liefde. Het overlijden van Barbara werd dan ook de grootste tragedie van zijn leven. Afbeelding: Vermoedelijk portret van Barbara Radziwillowna (het enige dat een idee van haar schoonheid geeft).

De affaire begon tijdens een verblijf, van de jonge koning, in Litouwen in 1543. Beiden waren 23 jaar oud, jong en mooi, hongerig naar vermaak en seksueel genot, wat ze gemakkelijk aan elkaar konden schenken. In het begin was het slechts een gewone liefdesrelatie, maar geleidelijk groeide het uit tot iets diepers, dat na de dood van Elizabeth (de verstoten koningin stierf in Vilnius in 1544, mogelijk tijdens het hoogtepunt van de affaire tussen haar man en Barbara) leidde tot een clandestien huwelijk. Het kwam echter niet tot stand zonder de druk en intriges van de familie van de bruid (Nicholas de Rooie, Barbara’s broer, en haar neef, Nicholas de Zwarte) die dit huwelijk zagen als een uitgelezen kans om de positie van de familie te verbeteren. Hun huwelijk vond plaats in Vilnius in de zomer van 1547. Hoewel het in het diepste geheim voltrokken was werd het al snel in Polen bekend. Het veroorzaakte wijd verspreide woede en verzet van de ouders van de koning. Men kan zich voorstellen dat het nieuws van het huwelijk met die Radziwill dame een geweldige klap was in het bijzonder voor de ambitieuze Bona. Het schandalige huwelijk van haar zoon met die Radziwill vrouw was – naast de slechte mening over haar – een mesalliance die de plannen van Bona om de positie van de Jagiellonski familie in Europa te versterken, doorkruiste. Op de foto: de koninklijke kapel waar Zygmunt August en Barbara Radziwllowna het geheim trouwden in 1547.

Het is gemakkelijk voor te stellen, dat dit leidde tot een landelijke campagne tegen Barbara en de Radziwill familie, die niet ëindigde met de dood van Zygmunt de Oude in 1548. Als een onafhankelijke heerser, weigerde Zygmunt Augustus de ontbinding van het huwelijk en wat meer is, hij besloot zijn geliefde Barbara te kronen. Bijzonder dramatisch was de parlementaire sessie, toen afgevaardigden van de koning op hun knieën smeekten om nietigverklaring van het huwelijk. Hij was zelf getroffen door deze gespannen sfeer en overwoog zelfs troonsafstand, maar uiteindelijk kreeg hij de meerderheid. Zijn onderdanen moesten het huwelijk en de kroning van de zeer gehate vrouw accepteren.

Barbara Radziwillowna werd op 12 december 1550, gekroond maar de vreugde van het evenement werd ernstig verstoord door de voortschrijdende ziekte van Barbara, die uiteindelijk eindigde met haar dood zes maanden later.

“Barbara Radziwillowna”, 1937

Vandaag de dag is het moeilijk uit te maken wat de oorzaak van de voortijdige dood van Radziwillowna is, maar het lijkt op een kanker van de baarmoederhals. In die tijd werd gespeculeerd dat de ziekte werd veroorzaakt door een aantal behandelingen die de koningin moesten helpen zwanger te worden, sommige spraken van een vergiftiging door Bona. (Vergeet niet, dat Italianen in die tijd beschouwd werden als heel bekwame gifmengers. Na haar terugkeer in Bari werd Bona vergiftigd door haar langdurig trouwe hoveling en adviseur die haar daarbij beroofde). Barbara kende een lange en beroerde doodstrijd. Tegen het einde stonk haar lichaam zo verschrikkelijk dat niemand bij haar bed wilde komen om haar te verzorgen. Niemand behalve de koning die met toewijding zijn zo geliefde vrouw bijstond en bleef geloven dat ze nog kon herstellen. Ze overleed op 8 mei 1551 in het bijzijn van haar man (sommige overleveringen vertellen dat ze in zijn armen stierf. Ze is nog net 31 jaar geworden.

Overlijden van Barbara Radziwillowna, Jozef Simmler

Volgens de wens van de overledene bracht de koning haar lichaam naar Vilnius, want de koningin wilde niet begraven worden in Krakau dat voor haar zo onvriendelijk was. De kist moest in de kelder van de stedelijke kathedraal geplaatst worden. Tijdens de maandenlange reis volgde de koning de lijkwagen vaak te voet, eenzaam in zijn grote wanhoop (heel weinigen huilden om Barbara), niet als grote heerser maar als een gebroken man in pijn en verdriet. In elk dorp en plaats die verbonden was met mooie herinneringen aan goede momenten met Barbara, stopte de lijkwagen een poosje op zijn verzoek. Men kan slechts gissen naar wat hij voelde, naast de kalk bedekt resten van de vrouw die hij eens in zijn armen hield. (Op een dag moesten ze de kist openen om verse kalk op het rottende lijk van Barbara te strooien.)

Na de begrafenis was Zygmunt Augustus een heel ander mens. Hoewel hij zijn rijke seksleven niet beeindigde, was geen enkele vrouw in staat Barbara te vervangen. De rest van zijn leven heeft hij zwarte kleren gedragen in rouw voor haar, bekeek haar kleding en – volgens overlevering – vroeg hij aan de beroemde tovenaar Twardowski de geest van de dode koningin te roepen.

De geest van Barbara Radziwill, Wojciech Gerson

Aan het eind van zijn leven had de koning een relatie met een vrouw, genaamd Christine Gizanka ,die veel op de overleden koningin leek. Hij hertrouwde met Catherine Habsburg, een zus van Elizabeth, maar later verstootte hij haar en vroeg haar Polen te verlaten. Geen van de vrouwen schonken hem een kind, dus na zijn dood ging de Poolse troon naar zijn zus Anna Jagiellonka, die de Hongaarse prins Stephen Batory (in Polen mocht een vrouw niet zelfstandig regeren) moest trouwen. Helaas, vanwege haar leeftijd (ze was meer dan 50 jaar oud) kon Anna de dynastie geen erfgenaam bezorgen. Met de dood van de laatste Jagiellon was de beste periode in de geschiedenis van het Eerste Gemenbest voorbij.

Het liefdesverhaal van Zygmunt Augustus en Barbara Radziwillowna vond een grote weerklank in veel romantische legendes, literaire werken, schilderijen en ook in films. Historici zijn echter meer kritisch over het handelen van de koning die liever aan een “schandalige” liefde de voorkeur gaf dan de belangen van de staat en de dynastie. Dit had een groot aantal negatieve gevolgen voor Polen.

Epitaph voor Barbara Radziwill, 1982 (fragmenten)

Wanneer men het Koninklijk Kasteel Wawel in Krakau bezoekt (lees: Betoverend Krakau), zal men herinnerd worden aan de tragische personen van dit verhaal:

Koning Zygmunt August in grote wanhoop na het verliezen van zijn geliefde vrouw, maar die ook enige tijd geschonken kreeg om te leven met een grote liefde wat nogal ongebruikelijk was aan koninklijke hoven.
De ongelukkige Barbara Radziwillowna die te vroeg is gestorven.
koningin Bona, een politiek zeer begaafde en ambitieuze vrouw die al haar dromen verwoest zag aan het eind van haar leven
de onfortuinlijke Elizabeth Habsburg, die werd verstoten en vernederd door haar man en lastig gevallen door haar vijandige schoonmoeder (Bona) en die geen geluk doch tranen in haar korte en dramatische leven vond.

Klik op afbeelding om te vergroten