1. Polska w 1989 r.

W roku 1989 r. nastąpiło w Polsce pokojowe przekazanie władzy przez rząd komunistyczny dotychczasowej opozycji reprezentującej dążenia demokratyczno-niepodległościowe. Było to możliwe dzięki uświadomieniu sobie przez władze PRL krachu polityki gospodarczej i niemożności dalszego sprawowania władzy przy rosnącym oporze społeczeństwa. Grunt pod te przemiany przygotowały rozmowy strony rządowej z przedstawicielami NSZZ Solidarność, które odbywały się od 16 września 1988 roku w ośrodku konferencyjnym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Magdalence. Na zdjęciu: nieoficjalne rozmowy opozycjonistów Lecha Wałęsy (z lewej) i Adama Michnika (w środku) z reprezentującym rząd generałem Czesławem Kiszczakiem (z prawej). Jak Polak z Polakiem…

Zgodnie z ustaleniami owych rozmów zorganizowano obrady Okrągłego Stołu, do których zasiedli przedstawiciele rządu, opozycji i Kościoła. Termin „Okrągły Stół” wziął się od specyficznego kształtu owego mebla, który miał symbolizować jedność narodu i brak podziału na strony „my” i „oni”.

Obrady Okrąłego Stołu

  Okrągły Stół

Obrady Okrągłego Stołu rozpoczęły się 6 lutego, a zakończyły 5 kwietnia. W ich wyniku uzgodniono zmiany demokratyzujące różne dziedziny życia społeczno-politycznego. W tym ostatnim zakresie postanowiono przeprowadzić wybory do Sejmu i powołanego na nowo Senatu, gwarantując jednakże siłom komunistycznym 65% mandatów w izbie niższej. Z tego też względu Sejm ten nazwano kontraktowym. Wybory odbyły się 4 czerwca (I tura, II nastąpiła 18 czerwca) i wszystkie 35% wolnych miejsc zdobyła opozycja, a w przywróconym Senacie – aż 99 miejsc na 100. 4 czerwca jest zatem przez niektórych traktowany jako symboliczna data upadku komunizmu w Polsce. Na zdjęciu: plakat zachęcający do głosowania.

 Kolejne istotne daty mające wpływ na ostateczny upadek komunizmu to:

•  24 sierpnia – powierzenie misji tworzenia rządu przedstawicielowi opozycji Tadeuszowi Mazowieckiemu, który został pierwszym niekomunistycznym premierem po II wojnie światowej

Tadeusz Mazowiecki zostaje pierwszym niekomunistycznym premierem powojennej Polski

• 28 grudnia – przyjęcie przez Sejm tzw. planu Balcerowicza, czyli pakietu ustaw zmieniających ustrój gospodarczy kraju
• 29 grudnia – zmiana przez Sejm nazwy państwa na Rzeczpospolita Polska z dniem 31 grudnia 1989 r. oraz zastąpienie określenia „państwo socjalistyczne” określeniem „państwo demokratyczne” (od tej pory państwo polskie jest określane jako III Rzeczpospolita).

Rok 1989 w ocenie dziennikarza i publicysty Stefana Bratkowskiego, uczestnika obrad Okrągłego Stołu, artykuł: „By nikt nie mówił, że nikt nie mówił”, opublikowany na stronie niezależnego portalu publicystycznego Studio Opinii:

„I żeby nie było wątpliwości: moim zdaniem rok 1989 zasługuje na swój wielki mit dziejowy. Tego, co się dokonało, historia jeszcze nie znała: przejście od systemu totalitarnego i wasalnego do demokracji i suwerenności – w trybie pokojowym, wyłącznie dzięki porozumieniu i mądrym dalszym krokom, stawianym nie z dnia na dzień. Ta operacja naruszała światowy status quo w stosunkach między dwoma wielkimi obozami, zmieniała ustrój i sojusze, naród stał się suwerenem, a wszystko to – bez wojny, bez jednego wystrzału. Nie poprzedził tej zmiany jakiś długi proces stopniowego wyciszania konfliktu. Przeciwnie, poprzedziła zmianę desperacka próba zawrócenia biegu historii stanem wojennym, ale – po drugiej stronie – przygotował zmianę wytrwały opór społeczeństwa, które dzięki społecznemu ruchowi „S” i stowarzyszeniom elit opiniotwórczych stworzyło własną reprezentację, podmiot zdolny zawrzeć porozumienie (przy nieocenionej mediacji Kościoła).

Docenić wypada, że klasa panująca, która dysponowała wszelkimi środkami władzy – tajną policją, armią, administracją, aparatem gospodarczym, zdecydowała się uznać wyrok większości narodu z dnia 4 czerwca. Mając za plecami Wielkiego Brata (prawda, że w sprzyjającej obsadzie), pokojowo, bez szarpania, choć bez entuzjazmu – oddała władzę siłom demokracji. (…) Lojalność generałów wobec nowej władzy zagwarantowała spokój w kraju ze strony jednej piątej narodu, czyli byłej klasy panującej, a szybka stabilizacja po przewrocie w Polsce wpłynęła decydująco na upadek „demoludów” i transformacje w dawnym obozie sowieckim.

Rok 1989 położył podstawy prawne pod demontaż podstawowych filarów realnego socjalizmu: centralnego sterowania gospodarką (nierynkową i zdominowaną przez sektor państwowy), kierowniczej roli partii marksistowsko-leninowskiej oraz „internacjonalizmu socjalistycznego” w polityce zagranicznej, czyli sojuszu politycznego krajów tzw. demokracji ludowej pod kontrolą ZSRR. Demontaż ten następował stopniowo w latach późniejszych, a jednym z jego ważniejszych elementów był wspomniany „Plan Balcerowicza” – plan opracowany przez ministra finansów Leszka Balcerowicza, który zakładał gruntowną przebudowę wszystkich dziedzin gospodarki.”

Ciekawostki:

• przeciętne wynagrodzenie: 107 000 zł
• kurs dolara w kantorze: 2 900 – 3 000 zł

2. Polska po roku 1989 – główne wydarzenia

25 listopada / 9 grudnia  1990 – pierwsze niezależne i powszechne wybory prezydenckie, które wygrywa Lech Wałęsa

22 grudnia, 1990 – zaprzysiężenie Lecha Wałęsy; ostatni prezydent Polski (na emigracji) Ryszard Kaczorowski przekazuje Wałęsie insygnia władzy

Lech Wałęsa składa przysięgę prezydencką

27 października 1991 – pierwsze po II wojnie światowej w pełni wolne wybory parlamentarne

9 kwietnia 1991 – 17 września 1993 – wycofanie wojsk radzieckich z Polski po 48-letniej obecności na terytorium tego kraju. Należy zwrócić uwagę na symboliczność daty 17 września, kiedy to ostatni żołnierze rosyjscy wyjeżdżali z Polski po uroczystym pożegnaniu z udziałem prezydenta Wałęsy  – 54 lata wcześniej, 17 września 1939 r. Związek Radziecki dokonał inwazji na II Rzeczpospolitą, okupując jej wschodnie terytoria.

Ceremonia pożegnania wojsk radzieckich w garnizonie Świętoszów

2 kwietnia 1997 – uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, która stanowi, że ustrój polityczny RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej (Sejm i Senat), władzy wykonawczej (Prezydent RP i Rada Ministrów) i władzy sądowniczej (sądy i trybunały), a podstawą ustroju gospodarczego jest gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej i własności prywatnej

12 marca 1999 – przyjęcie Polski do NATO

7 i 8 czerwca 2003 – referendum w sprawie wstąpienia Polski do Unii Europejskiej

•  turnout: 58.85%
• pro: 77.45%
• against: 22.55%

23 lipca 2003 – prezydent Aleksander Kwaśniewski podpisuje dokument ratyfikacji Traktatu dotyczącego przystąpienia Polski do Unii Europejskiej

1 maja 2004 – wstąpienie Polski do Unii Europejskiej

1 maja 2004 – wciągnięcie na maszt flagi Unii Europejskiej

Warto zobaczyć:

 Animowana historia Polski, Tomasz Bagiński 2010

Zmiany terytorialne Polski – oprac. Emil Markiewicz (autor uprzedza, że prezentacja zawiera drobne nieścisłości)

 3. 1989 / 1991 w Europie

To, co się wydarzyło w Warszawie (a zaczęło w Gdańsku) w 1989 r., było jak święty ogień, który wniósł nadzieję w serca mieszkańców Europy, tę nadzieję, która wkrótce przywróciła Europę Środkową na mapę.  A oto w skrócie, co się wydarzyło w innych krajach europejskich:

Praga, luty 1989

Vaclav Havel zostaje skazany na 9 miesięcy więzienia. Represje w Czechosłowacji nasilają się.

Budapeszt, luty 1989

Węgrzy idą za przykładem Polaków. Partia komunistyczna ogłasza wielopostaciowy program polityczny, zezwala się na działalność organizacji wolnych od kontroli państwa. W maju rozpoczyna się demontaż „żelaznej kurtyny”, oddzielającej Węgry od austriackiego odcinka granicy z Unią Europejską. Berlin i Praga reagują ostrymi protestami.

Demontaż zasieków na granicy węgiersko-austriackiej

 Budapeszt, wrzesień 1989

 Węgry otwierają granicę z Austrią dla uciekinierów z Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Rozpoczyna się masowa emigracja uciekinierów do Republiki Federalnej Niemiec. W ciągu 24 godzin w Zachodniej Europie całkowicie zmienia się rozkład jazdy pociągów.

 Berlin, październik 1989

Radziecki prezydent Michał Gorbaczow odwiedza Berlin wschodni ostrzegając przywódców niemieckich, że rezygnacja z reform zakończy się fatalnie. Sekretarz niemieckiej partii komunistycznej Erich Honecker ignoruje jego rady i rozkazuje policji bić demonstrantów.

 Berlin, 7 października 1989; obchody 40-lecia NRD (Niemieckiej Republiki Demokratycznej)

 Bruksela, październik 1989

Ambasady krajów EU, zwłaszcza RFN, są przepełnione uciekinierami z NRD. W Pradze i w Warszawie prowadzi to do sytuacji drastycznych. Komisja EU, ku miłemu zaskoczeniu wszystkich członków EU, działa bardzo efektywnie. Pociągi EU wiozą uciekinierów bezpośrednio (przez kraje wciąż komunistyczne) na zachód Europy.

 NRD, październik 1989

9 października 1989 r. uzbrojone oddziały policyjne i wojskowe stają w Lipsku naprzeciwko demonstrantów. W powietrzu wisi katastrofa, ale lokalny sekretarz partii zabrania użycia siły. Kilka dni później Erich Honecker zostaje zastąpiony przez Egona Krenza, który leci do Moskwy prosić o wsparcie w reformach, ale jest za późno. Ludzie z całej Europy przybywają do Berlina, aby obalić jego słynny mur. 4 listopada miasto odwiedza ponad milion turystów więcej niż ma mieszkańców Berlin Zachodni, i ciągle napływają nowi.

Berlin, posiedzenie Rady Państwa, przewodniczy Egon Krenz, 24 października 1989

 Berlin, 9 listopad 1989

Nieoczekiwane staje się faktem! Żelazna kurtyna otwiera się i Niemcy znów stają się jednym krajem. W zachodniej Europie pokolenie lat 60. ogarnia szaleństwo. Jeden ze sloganów głosi, że „oto są owoce lat 60.”, a gdy starsi pytają, kto za nie zapłaci, odpowiedź brzmi: “My, Europa ostatecznie żyje!” Przymiotnik „Zachodnia” odchodzi do lamusa.

 Mur berliński, grudzień 1989, ludzie oczekują na otwarcie muru

 Praga, 17 listopad 1989

Zaczyna się aksamitna rewolucja. W grudniu prezydent Gustav Husak zaprzysięga rząd niekomunistyczny, a sam zostaje zdymisjonowany. Aleksander Dubček, który próbował w 1986 r. ratować „socjalizm z ludzką twarzą”, zostaje przewodniczącym parlamentu, a Vaclav Havel nowym prezydentem. Jak wielkim jest mały naród, który rozpoczyna aksamitną rewolucję, a poetę wybiera na prezydenta?

Vaclav Havel w czasie aksamitnej rewolucji, Praga, listopad 1989

 Sofia, grudzień 1989

 Dziesiątki tysięcy Bułgarów domagają się w demonstracjach zwiększenia demokracji.

 Bukareszt, 21-25 grudzień 1989

Nicolae Ceausescu odpowiada na demonstracje masakrami, ale w czasie przemowy z balkonu 21 grudnia jest zaskoczony wybuczeniem go. 25 grudnia zostaje wraz z żoną rozstrzelany.

Triumfujący rewolucjoniści, Bukareszt, koniec grudnia 1989

 Wilno, grudzień 1989

Gorbaczow wizytuje republiki nadbałtyckie, aby odwieść je od żądań niepodległości, ale nie udaje mu się to. Duchy już zostały wypuszczone z butelki! Obywatele tych republik, trzymając się za ręce, tworzą wzdłuż Morza Bałtyckiego łańcuch z ludzi, rozciągający się od Finlandii po Polskę. Śpiewają: „Wpuśćcie nas!”. Zapoczątkowuje to rozpad imperium radzieckiego.

Łańcuch bałtycki, okolice granicy litewsko-łotewskiej

Turcja, Białoruś, Ukraina i kilka państw kaukaskich, jak Gruzja, proszą o przyjęcie ich do Unii Europejskiej. Komisja UE obawia się konsekwencji dla UE, ale z drugiej strony nie chce zrażać tych państw odmową. W związku z tym, jak to ma miejsce z każdym krajem ubiegającym się o członkostwo, formułuje swoje warunki: wolna prasa, wolne finanse, wolny rynek, zgodność prawa wewnętrznego z prawem unijnym, gwarancja swobód obywatelskich, brak dyskryminacji, demokratyczny parlament, respekt dla instytucji unijnych itd. Z wyjątkiem Turcji (w niektórych momentach), w wyżej wymienionych krajach zapada cisza. Zapoczątkowuje to dyskusję na temat, dokąd sięgają kulturowe granice Europy. Holendrzy mają na to łatwą odpowiedź – granicami Europy są Morze Polarne, Ocean Atlantycki i Morze Śródziemne. Jeśli chodzi o wschód, sprawa jest mniej oczywista, ale dziś uważa się, że kulturowa granica Europy sięga tam, gdzie dominującym widokiem na horyzoncie jest kościół i gdzie istnieje wyraźna separacja miedzy państwem a Kościołem. Niezły rezultat jak na trudną dyskusję publiczną.

 Bonn, marzec – lipiec 1990

 RFN proponuje unię monetarną z NRD, co jest momentem przełomowym w zbliżeniu obydwu krajów. W pierwszych wolnych wyborach w NRD w marcu wielkimi zwycięzcami są CDU i zachodnioniemiecka marka. Wschodnioniemicki polityk Lothar de Mazier z CDU formuje rząd koalicyjny , który – zgodnie z Artykułem 23 konstytucji RFN – domaga się zjednoczenia. 1 lipca zachodnioniemiecka marka staje się walutą obowiązującą w Niemczech Wschodnich, ale problem zjednoczenia zostaje nierozwiązany. W kwestii nowych Niemiec zostaje opracowana formuła 2 + 4. 2 oznacza dwa państwa niemieckie (wschodnie i zachodnie), 4 – państwa okupacyjne (USA, Wielka Brytania, Francja i ZSRR). Kluczową sprawą jest to, czy zjednoczone Niemcy będą członkiem NATO, co jest warunkiem USA. Na zdjęciu „zjednoczona” marka.

 Moskwa, lipiec 1990

W połowie lipca minister spraw zagranicznych RFN Hans-Dietrich Genscher I kanclerz Helmut Kohl udają się do Moskwy na spotkanie z prezydentem Michaiłem Gorbaczowem. Niemcy potwierdzają ostateczność granicy z Polską (warunek narzucony przez USA, EU i ZSRR). W czasie wizyty na Kaukazie obiecują w imieniu UE pomoc dla wycofujących się żołnierzy radzieckich. Zmuszony do zmagania się z potężnym kryzysem w Rosji Gorbaczow zgadza się na przystąpienie zjednoczonych Niemiec do NATO. 3 października 1990 zjednoczenie Niemiec staje się faktem.

Berlin, 3 października

3 października 1990 r. zjednoczenie Niemiec staje się faktem.

Berlin, Reichstag, 3 października 1990

Republiki nadbałtyckie, 1991

Rok 1991 rozpoczyna się od krwawej niedzieli w Wilnie. Żołnierze radzieccy brutalnie rozprawiają się z Litwinami, broniącymi własnym ciałem dostępu do stacji telewizyjnej. 15 cywilów zostaje zabitych. Po tym wydarzeniu rozpad ZSRR nasila się. Pod koniec lutego następuje rozwiązanie Układu Warszawskiego. Borys Jelcyn zostaje prezydentem Rosji (nie – konającego już ZSRR!). Coraz więcej republik radzieckich pragnie secesji. W sierpniu wojsko próbuje dokonać w Moskwie nieudanego zamachu stanu. Dzięki internetowi armia nie jest w stanie blokować przepływu informacji (i komunikacji cywilnej). Na zdjęciu: rosyjskie czołgi na ulicach Wilna.

 

Pucz Janajewa w Moskwie, 18-21 sierpnia 1991

 Moskwa, 25 grudzień 1991

Gorbaczow rezygnuje z funkcji prezydenta ZSRR, który już nie istnieje. Mieszkańcy krajów UE śpiewają z radości piosenki noworoczne. Frodo żyje!

Czarne karty

Jugosławia (Słowenia, Chorwacja), 27 czerwca 1991

 Podczas gdy oczy Europy są zwrócone na “Wschód”, nikt nie zwraca uwagi na „Południe”. Tymczasem niespodziewanie armia serbsko-jugosłowiańska wkracza do Serbii i Chorwacji. Dziś wiadomo już, jakie straszne rzeczy tam się działy w owym czasie. Na wyspie Brioni i później w Hadze powstaje projekt pokojowego porozumienia, ale UE nie chce narzucać go państwom tworzącym jugosłowiańską federację. Wkrótce potem w byłej republice Jugosławii wybucha krwawa wojna domowa.

Lipiec 1991. Czołgi Jugosłowiańskiej Armii Ludowej w Słowenii, która w wystąpiła z federacji

Pomoc finansowa i innego rodzaju nie przynosi pozytywnych rezultatów – UE okazuje się bezsilna. Wszystkie kraje członkowskie trzymają swoje armie w stanie pogotowia, ale nikt nie zamierza ich posyłać na Bałkany. Dopiero kiedy okrucieństwa Jugosławii zostają opisane na pierwszych stronach gazet, akcje wojskowe dochodzą do skutku. Niestety, na pczątku za wolno i w zbyt małym zakresie. Bałkany znowu stwarzają w Europie wielki problem.

Renata Głuszek / Han Tiggelaar

 Zdjęcia: Wikimedia Commons, public domain, gover.pl, DPA / Forum, 10bkpanc.wp.pl, Renata Głuszek