Poniżej prezentujemy artykuł napisany przez prof. Nellę Szutową dla Multilingualism in the Educational Space. Issue VI, wydany przez Państwowy Uniwersytet w Udmurcji, Rosja 2014. Autorka, anglistka, kierownik Wydziału Tłumaczeń i Lingwistyki Stosowanej na Uniwersytecie Państwowym w Udmurcji, odnosi się w nim do angielskiej wersji językowej portalu “Polen voor Nederlanders”, z której dokonano tłumaczenia naszej strony internetowej.

Udmurt State University

Tłumaczenie jako instrument integracji kulturowej

(w oparciu o doświadczenia przy tłumaczeniu portal “Polen voor Nederlanders”

Abstrakt: Ten tekst przedstawia tłumaczenie jako ważny czynnik mediacji i integracji ludzi i ich krajów. Sposoby rozwiązywania problemów w odniesieniu do tłumaczenia i mediacji są zilustrowane przykładami z portalu „Polen voor Nederlanders”. Ta strona internetowa zgłębia pewne historyczne i kulturalne aspekty Polski w odniesieniu do Holandii. Autorka tej rozprawki rozwodzi się nie tylko nad strategami wymaganymi dla radzenia sobie z powiązaną z kulturą informacją zawartą w określonych jednostkach leksykalnych – realiach, ale podkreśla także potrzebę oceny wartości orientacji, sądów i specyfiki mentalności, które charakteryzują odmienności narodów.

Specyfika postrzegania i przekazywanie niektórych pojęć, zjawisk i faktów z historii są świetnie zilustrowane poprzez przykłady z portalu. Jego twórcy postarali się nie tylko jak najlepiej przedstawić ważne informacje na temat swoich krajów, ale także wyrazić osobiste podejście do opisywanych faktów i wydarzeń. Wszystkie te aspekty powinny być oddane w rosyjskim tłumaczeniu.

Tylko dzięki zaangażowaniu twórców i tłumaczy stron internetowych, jak ta właśnie (poświęconych historii, rozwojowi kulturalnemu i stosunkom pomiędzy pewnymi krajami), możemy mieć ważne dane kulturowe zaprezentowane w różnych językach równocześnie z możliwością otrzymania informacji zwrotnej od samych twórców. Ten interaktywny model wymiany kulturowej odegra, bez wątpienia, znaczącą rolę w łączeniu narodów.

Słowa kluczowe:  strona internetowa, komunikacja międzykulturowa, informacja związana z kulturą, integracja kulturowaa, działalność kulturalna, realia, pragmatyczna adekwatność

Procesy integracyjne stanowią charakterystyczną cechę współczesnego świata; odbywają się one w sferze ekonomii, nauki, edukacji i oczywiscie pojawiają się w kulturze. Z jednej strony integracja (z łacińskiego słowa „integracja” – “uzupełnianie”, „odzysk”) oznacza stan wewnętrznej integracji pewnej formacji lub systemu. Z drugiej strony, kiedy rozważa się kulturę, integracja nie może być postrzegana tak bezpośrednio. Nie jest przypadkiem, że integracja kulturowa jest interpretowana przez różnych badaczy na różne sposoby; i jest możliwe uznawanie różnych aspektów działalności kulturowej jako wiodących. Na przykład E.E. Belyaeva, w swoim studium poświęconym integracji kulturowej jako głównej strategii Unii Europejskiej, zauważa, że w ramach UE pojawiły się nowe formy ludzkiej i państwowej koegzystencji. Twierdzi, że te formy są oparte nie na zasadach społeczeństwa obywatelskiego w klasycznym rozumieniu, ale raczej na odrodzeniu powszechnej pamięci o historycznej przeszłości Europy, pamięci wzbogaconej o osiągnięcia ostatnich stuleci. W opinii autorki, integracja kulturowa na poziomie koncepcyjnym jest pragnieniem, by umożliwić uczestnikom tego procesu zaangażowanie się się w pewną relację logiczną i połączenie ich wysiłków dla rozwiązania wspólnych problemów i osiągnięcia wspólnych celów [1]. Michaił Bachtin uważał, że kultura istnieje tylko w obecności co najmniej jeszcze jednej kultury, a kulturowa samoświadomość jest formą wyznaczania granicy egzystencji. Każda kultura odkrywa swoje liczne znaczenia tylko poprzez zaangażowanie w jakiś dialog [2, 85].

Współczesne technologie informacyjne znacznie rozszerzyły możliwości komunikacyjne, powstają strony internetowe, tworzone są blogi internetowe i ludzie z różnych krajów mają realną możliwość bezpośredniego porozumiewania się. W 2013 r. studenci Instytutu Języków Obcych i Literatury studiujący teorię i praktykę przekładu (na język angielski) dostali sposobność nie tylko przetestowania w praktyce ich umiejętności językowych w dziedzinie tłumaczenia, ale także podjęcia rzeczywistych wyzwań w komunikacji międzykulturowej przy okazji tłumaczenia strony internetowej „Polen voor Nederlanders”. Renata Głuszek (Polska) i Han Tiggelaar (Holandia), stworzyli interesujący projekt. Stworzyli mianowicie stronę internetową, początkowo adresowaną do mieszkańców Holandii [w zamierzeniu twórców faktycznie odbiorcami mają być osoby posługujące się językiem niderlandzkim, stąd nazwa portalu: „dla Niderlandczyków”, a nie „Holendrów” – przyp. rg] i Polski, ale dzięki tłumaczeniu na angielski portal okazał się cenny pod względem informacji także dla innych narodowości.

Tłumaczenie zawartości portalu z angielskiego na rosyjski znacznie zwiększyło liczbę odbiorców, ale dla studentów – przyszłych tłumaczy – okazało się zadaniem skomplikowanym i wielopłaszczyznowym. Bardzo ważne było zachowanie pragmatycznej orientacji portalu, jako że początkowo miał on na celu skierowanie uwagi na Polskę i rozwój jej turystyki, włączając w to turystykę indywidualną. Ten portal obejmuje jednak wiele aspektów polskiego życia, zarówno teraz, jak i w przeszłości. Aby przekazać to jak najpoprawniej, studenci musieli zapoznać się z wieloma wydarzeniami i znaczącymi momentami w historii Polski. Teksty z portalu zawierają nie tylko specyficzną informację historyczną i kulturową, ale także odzwierciedlają zmiany w ocenie realiów życia w przeszłości i teraźniejszości. Opisana jest również zmiana w podstawowym systemie wartości społeczeństwa po upadku systemu socjalistycznego. Tłumacze musieli zwrócić szczególną uwagę na aksjologiczne podstawy opisu, konotacyjną i emocjonalną informację zawartą w tekście.

Właściwie tłumaczenie zawsze prezentuje akt zarówno zarówno międzynarodowej, jak i międzykulturowej komunikacji, w czasie której zachodzi interakcja pomiędzy różnymi  rodzajami narodowego sumienia. Według I.A. Sternina komunikatywne sumienie stanowi zbiór mentalnych kategorii komunikacyjnych definiujących społecznie akceptowane normy i zasady komunikacji [3, 87]. Tłumaczenie początkowo zakłada interakcję różnych mentalności, tradycji, postaw, różnych systemów wartości, a kontekst kulturowy stanowi rodzaj makrokontekstu, w ramach którego mogą być rozwiązywane lingwistyczne problemy przekładu.

Tylko dwoje spośród siedmiu tłumaczy, którzy przekładali materiał ze strony internetowej, było wcześniej w Polsce. Pozostali posiadali niewielką wiedzę na temat tego kraju. Jednakowoż wszyscy oni byli pewni, że skoro Polacy należą do kultury słowiańskiej, zrozumienie aspektów ich życia będzie łatwiejsze dla posługujących się językiem rosyjskim.  Sądzili nawet, że będzie możliwe pozyskanie jakichś informacji z oryginalnego tekstu polskiego. Trzeba zaznaczyć, że Renata Głuszek postarała się o przedłożenie jak najbardziej obiektywnej informacji o życiu w jej kraju w różnych okresach jego dziejów. Wiele z przedstawionych przez nią faktów było prawie nieznanych rosyjskiemu czytelnikowi (na przykład informacja o powstaniach śląskich w latach 1920-1921, o Powstaniu Warszawskim w 1944 r., o rządzie na emigracji w latach 1939-1990 itp.). Z jednej strony Renata napisała bardzo otwarcie o wojnach religijnych, nadmiernym (z punktu widzenia niektórych Polaków) wpływie Kościoła na świeckie życie społeczne, z drugiej strony rozważyła zmianę stosunku młodych ludzi do wartości religijnych. Tłumacze uznali tę informację za niejako przeciwstawną tradycyjnej wizji Polski jako kraju katolickiego z uniwersalnym stosowaniem się do pewnych wartości religijnych.

Realia są powszechnie uznawanymi nośnikami informacji kulturowej. Te występujące w tekście możemy podzielić na kilka grup:
1. onomastyczne (nazwiska, nazwy miejsc, placówek handlowych czy centrów kulturalnych);
2. realia etnograficzne (nazwy tańców ludowych, dań, artykułów gospodarstwa domowego);
3. realia polityczne (nazwy organów władzy oraz instytucji wpływu, ruchów społecznych i obywatelskich);
4. realia wojskowe (nazwy stopni wojskowych, rodzajów broni).

Wiadomo, że realia onomastyczne moga być oddane w przekładzie głównie za pomocą transkrypcji i transliteracji. Jednakowoż, okazało się niezbędnym tłumaczenie na rosyjski nazw, które zostały już przekształcone za pomocą języka angielskiego. Tłumacze musieli zatem powrócić do oryginalnych nazw polskich, aby uczynić ich brzmienie w wersji rosyjskiej bliższe polskiemu oryginałowi. Pomimo to było konieczne poszukanie już istniejących wariantów rosyjskich. Oto niektóre przykłady: Jędrzychowice (przejście polsko-niemieckie przejście graniczne), w rosyjskim – «Енджиховице»; Zgorzelec (miasto) w rosyjskim «Згожелец», Budomierz (wieś), w rosyjskim –  «Будомеж», Połowce (wieś), w rosyjskim – «Половцы», Pieszczatka (kontrola graniczna na granicy Polski i Białorusi), w rosyjskim  – «Песчатка», etc.

Tłumacze często zachowywali nazwy polskich potraw z angielskiego tekstu (uzupełnione przez opis): kapuśniak (“zupa z kwaśnej kapusty z mięsem”) – “kapustnyak”; pomidorowa (“zupa z pomidorów zwykle podawana z makaronem, ziemniakami lub ryżem – “tomato soup”; grochówka (“przyrządzona z grochu, soczewicy i ziemniaków z dodatkiem sosu, gęsta i pożywna, często serwowana w wojsku”) – “pea soup”.  Jak widzimy,  [w przypadku kapuśniaku] tłumacz użył transkrypcji do przeniesienia pierwszych realiów, a poszukiwanie w internecie potwierdziło istnienie takiej nazwy zupy  z kiszonej kapusty w języku rosyjskim. W innych przypadkach tłumacze użyli przekładu opisowego.

Czasami polskie nazwy cytowane w tekście angielskim mogły zmylić tłumacza, będąc „fałszywym przyjacielem”. Na przykład angielskim odpowiednikiem słowa pierogi (brzmiące jak rosyjskie «пироги» – “pies”) jest słowo “dumplings” (ros. «вареники»). Niektóre rosyjskie tłumaczenia nazw polskich potraw mogły być tylko zbliżone. Na przykład polski „barszcz” (zupa z czerwonych buraków, zwykle podawana z fasolą lub uszkami), znacząco różni się od rosyjskiej zupy «борщ».

Ciekawie przedstawia się kontekst religijny, który my odnosimy także do etnograficznych. Zilustrujmy to przykładem [wersja angielska, z której tłumaczono na rosyjski]:

“To this day one of the customs which survived is the celebration of the Easter Palm at Palm Sunday. Formerly it was believed that Palms are to protect people, animals and farms against witchcrafts and evils. There is rivalry about who produced the highest and the most beautiful palm.”

Pierwotny wariant tłumaczenia rosyjskiego wyglądał następująco:

«Один из старых обычаев, который сохранился до сегодняшнего дня, – это празднование пасхальной пальмы в Вербное воскресенье. Ранее считалось, что пальмовые листья должны предохранять людей, животных и дома от колдовства и воздействия злых сил. Люди соревнуются в том, чья «пальма» получится самой высокой и красивой».

W rzeczywistości odpowiednikiem Niedzieli Palmowej w rosyjskim jest «Вербное воскресенье» (niedziela w tydzień poprzedzający Wielkanoc), ale wprowadzenie w realia rosyjskie jest w tym kontekście nie do przyjęcia. Trzeba uciec się do tłumaczenia opisowego „obchody Palmy Wilekanocnej tydzień przed Wilekanocą” albo zrobić przypis.

Tylko starsi Rosjanie pamiętają i znają całkiem dobrze jeden z najlepszych polskich zespołów ludowych – „Mazowsze” [ang. „Mazovia”- rg]. W języku rosyjskim istnieje już akceptowalny odpowiednik – „Mazowsze”.

Realia etnograficzne także zawierają nazwy świąt narodowych. W angielskiej wersji tekstu poświęconej obchodom 1 Maja (Święto Pracy) znajduje się informacja, że jest to także święto katolickie:

 “May 1^st is also a church celebration, so on this day special masses are held for Joseph the Worker.”

 Poszukiwania w internecie pokazują, że Józef Robotnik funkcjonuje jako Józef Cieśla (formalny mąż Dziewicy Marii). Możliwe jest następujące tłumaczenie na rosyjski:

«1 Мая также является религиозным праздником, поэтому в этот день в костелах проходят специальные мессы в честь Иосифа Плотника (мужа Богородицы)».

 Realia polityczne są obecne zarówno w tekstach opisujących przeszłość Polski, jak i w tekstach dotyczących stosunkowo niedawnych wydarzeń. Niektóre z nich są dwuznaczne, na przykład pojęcie „Rzeczpospolita” ma kilka znaczeń i odnosi się do czterech najważniejszych okresów w historii Polski:

I Rzeczpospolita (połowa XV w. – 1795) – jest to konwencjonalna nazwa związku Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego

II Rzeczpospolita (listopad 1918 – 5 lipca, 1945) – ten okres zapoczątkowało proklamowanie niezależnej Polski po I wojnie światowej, a zakończyło wycofanie uznania polskiego rządu na emigracji przez USA i Wielką Brytanię

Polska Rzeczpospolita Ludowa (5 lipca 1945 – 4 czerwca 1989) – w tej nazwie brakuje liczby, ponieważ władze komunistyczne nie chciały nawiązania do poprzedników, zwłaszcza II RP

Rzeczpospolita Polska (obecna nazwa oficjalna) / III Rzeczpospolita (od 4 czerwca 1989) – ta nazwa odnosi się do współczesnej Polski

Istnieje jeszcze nieoficjalny termin “IV Rzeczpospolita”, który obejmuje lata 2005 – 2007, kiedy władzę w Polsce sprawowała partia Prawo i Sprawiedliwość Jarosława Kaczyńskiego, będąca w głębokiej opozycji wobec III RP. Określenie IV RP oznacza program polityczny ówczesnego PiS-u, który negowal osiągnięcia III RP, a zwłaszcza porozumienie Okrągłego Stołu  [4].

Realia wojskowe są szeroko używane w sekcjach portalu poświęconych historii Polski. Tłumacze musieli wprowadzić rosyjskich czytelników w specyfikę organizacji Armii Polskiej w pewnych okresach historycznych. Opis wydarzeń wojennych w XVI i XVII w. zawiera odniesienie do „polskiej husarii” – w rosyjskim «польские гусары». Mogłoby sie wydawać, że słowo „husarz” «гусар» jest Rosjanom dobrze znane, ale niewiele osób wie, że husarzy najpierw pojawili się w Polsce. Polscy husarze byli nazywani także skrzydlatą husarią – pierwsi z nich byli Serbami. Skrzydlata husaria stanowiła elitę kawalerii w Rzeczypospolitej, przez całe stulecie uważano ją za niezwyciężoną. W Rosji husarskie roty zaczęły byc postrzegane jako armia nowego systemu dopiero w 1634 r. W jednym z tekstów ułan jest utożsamiony z Kozakiem  – “a Polish lancer or a Cossack” [jest to pomyłka prof. Szutowej, wynikająca z mojego niedokładnego tłumaczenia na angielski, biorę winę na siebie – przyp. rg]. Oczywiście przed tłumaczami stanęła kwestia tożsamości tych wojowników. Okazało się, że ułani najpierw pojawili się w Polsce, aczkolwiek nazwa ma pochodzenie tureckie i znaczy po prostu „młody mężczyzna”. Polscy żołnierze byli uzbrojeni w piki i szable, a charakterystycznym elementem ich umundurowania było czako. Ułani należeli do lekkiej kawalerii, podczas gdy husaria stanowiła elitę. Ciekawym jest, że regiment ułanów pojawiły się w Rosji dopiero w XIX w. Kozacy nie należeli do regularnego wojska, dlatego nie może być zrównania ich z ułanami. W czasie tłumaczenia strony internetowej te różnice w rodzajach polskiej kawalerii stały się nawet tematem dyskusji w internecie [5].

Prof. Nella Shutova and her students

Jak już zostało wspomniane wyżej, transmisja kulturowych realiów nie była głównym zadaniem tłumaczy. Najważniejszą rzeczą było wzbudzić zainteresowanie rosyjskich czytelników Polską i Holandią. Niestety, w ostatnich latach kontakty między Rosją i Polską znacznie zmalały i współcześni młodzi ludzie, przeciwnie niż starsze pokolenia, wiedzą bardzo mało na temat Polski. Po zakończeniu tłumaczenia Renata Głuszek zadała tłumaczom kilka pytań. Ich odpowiedzi wskazały na to, że praca na portalem spowodowała wzrost zainteresowania Polską i chęć odwiedzenia tego kraju, podobnie jak Holandii, aby zobaczyć na własne oczy miejsca opisane w portalach i dowiedzieć się więcej na temat życia mieszkańców obu krajów. Kiedy tłumacze zaczynali pracę, byli przekonani, że historyczne związki Polski i Holandii były bardzo ograniczone. Dopiero w czasie pracy przekonali się, że te dwa kraje łączyło tak wiele.

Kontakty między Polską i Rosją zawsze były ścislejsze, aczkolwiek Rosja często odgrywała rolę agresora, co odbiło się na późniejszych stosunkach polsko-rosyjskich. Pozostaje mieć nadzieję, że materiał z portalu przetłumaczony przez studentów pomoże młodym ludziom lepiej zrozumieć przyczyny obecnie istniejących różnic między naszymi krajami i jest możliwe, że wbudzi chęć znalezienia sposobu na poprawę stosunków. Aby stało się to faktem, powinniśmy głęboko zrozumieć cały proces historycznego rozwoju naszych krajów i zrozumieć genezę naszych narodowych charakterów, naszej narodowej tożsamości. Stworzenie wspólnego środowiska kulturowego jest podstawowym elementem pokojowych i przyjaznych stosunków pomiędzy krajami. Niezbędne jest studiowanie tych kulturalnych i historycznych czynników, które nie dzielą, a łączą ludzi. Kultury narodowe muszą z sobą współdziałać i wzbogacać się wzajemnie – to jest jedyna droga do osiągnięcia wzajemnego zrozumienia. Współczesne technologie informacyjne oferują wspaniałe możliwości kontaktów kulturowych. Portale w rodzaju „Polen voor Nederlanders”, które dostarczają informacje o ojczyznach jej twórców i bezpośrednio wpływają na ludzi, którzy pragną odwiedzić ten czy inny kraj, mogą odegrać ogromną rolę w zbliżaniu ludzi.

Referencje:

1. Belyaeva E.E. Cultural integration as the main strategy of the European Union cultural policy. M., 2011 [electronic resource]. Access: http: // the European Union dissercat.com/content/kulturnaya-integratsiya-kak-osnovnaya-strategiya –kulturnoi-politiki-evropeiskogo-soyuza (date of access 06.20.2014).
2. Bakhtin M.M. Aesthetics of verbal creativity. M., 1979, P. 334–335.
3. Sternin I.A. On the national communicative conscience. Linguistic Gazette. – Vol. 4. – Izhevsk, 2002. – P. 87–94.
4. Polen voor Nederlanders, History – II Republic 1918-1945 [electronic resource]. Access: polenvoornederlanders.com (accessed date 06.20.2014).
5. [electronic resource]. Access mode:

http://www.twow.ru/forum/index.php?showtopic=707&view=all (udostępnione 06.02.2014).

Zobacz także: PvN jako odbicie dwóch kultur

Renata i Han wyrażają specjalne podziękowanie prof. Nelli Maksimownie Szutowej – kierownikowi Wydziału Tłumaczenia i Lingwistyki Stosowanej na Udmurckim Uniwersytecie Stanowym, za umożliwienie przetłumaczenia stron “Polen voor Nederlanders” oraz “Holandia bez tajemnic” na język rosyjski i za pomoc w poprawie naszej niedoskonałej angielszczyny.

Prof. Nella Szutowa